مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

بررسی و سنجش چهار نسخه ی چاپی و ایرانی شاهنامه

ویژگی ها و چند و چون نسخه ها و ویرایش هایی که در این جستار بررسی گردیده است ، پس از نگرشی چند ماهه به متن نسخه ها آورده می شود . این بررسی، نسخه ها و ویرایش های نوین و ایرانی شاهنامه را در بر می گیرد و شامل دست نوشت ها ی کهن شاهنامه و ویرایش های شاهنامه بدست انیرانیان نمی شود .ویرایش ها و نسخه های بررسی شده ، همگی از نامورترین و معتبرترین نسخه های کنونی شاهنامه هستند  و در کنار این نسخه ها ، ویرایش های دیگری نیز انجام گرفته است که با ارزش و معتبرند و دلیل نوشتن پیرامون این چهار نسخه ی برگزیده ، در دست داشتن آنها از سوی من بود وگرنه بررسی این نسخه ها دلیلی بر بی اعتبار بودن دیگر نسخه ها نیست . این نسخه ها هم اکنون در دسترس بوده و در پژوهش ها و خوانش های همگانی، از آنها بهره برداری می شود.

شاهنامه ی امیر بهادری

آماده سازی این نسخه از زمان قاجار ، بفرمان حسين پاشاخان امیر جنگ (امیربهادر جنگ) انجام گرفت و در چهار دفتر (جلد) گردآوری و ویرایش شد . پس از آماده سازی ، همه ی دفتر های آن را در یک دفتر و به قطع سلطانی (بزرگ ، به اندازه ی روزنامه های کنونی)  فراهم آوردند .مقدمه ی این نسخه از روی نسخه ی بایسنقری نوشته شده است و نزدیک به 20 صفحه را شامل می شود . این نسخه در کنار نسخه های بایسنقری و طهماسبی جزو زیباترین نسخه های شاهنامه می باشد که با خط خوش نستعلیغ به خامه ی عماد الکتاب نوشته شده است . در این نسخه نگاره های زیبایی از شاهنامه با نگرش برکاخ های هخامنشی و نمادهای میهنی کشیده شده است . در چاپ دوم و  تازه ا ی که از روی نسخه ی نخست و میانه ی سالهای 1370 تا 1380 فراهم شده است، نگاره هایی زیبا از شاهنامه به گونه ی فرتورهای رنگی به شاهنامه ی امیربهادری پیوست شده است . در پایان کتاب داستان های افزوده ی (الحاقی) شاهنامه مانند داستان رستم و برزو و کک کوهزاد و ... نیز آورده شده است که نزدیک به 5000 بیت را در بر می گیرد . البته ، در شمارشی که از بیت های این شاهنامه انجام گرفت افزوده های پایان کتاب، در شمار نیامد . شمار بیت های این شاهنامه همراه با داستان های افزوده ی  پایان کتاب به 61000 بیت می رسد .

نماهایی از نسخه ی امیربهادری را در زیر می بینید

برای بزرگنمایی روی هر فرتور کلیک نمایید .

شاهنامه امیربهادری شاهنامه امیربهادری

شاهنامه امیربهادری شاهنامه امیربهادری

شمار بیت ها : 55812  بیت      شمار رویه ها : 700

ویژگی های خوب و بد این نسخه :

1 –از ویژگی های خوب این نسخه می توان اشاره کرد به نگاره های نسخه و نگارگری های دور صفحه ها بهمراه خط خوش نستعلیغ که مایه ی آرامش روان است .

2 – جامع بودن نسخه ، که شامل داستان های الحاقی ، ابیات افزوده ، و مقدمه ی مفصل بایسنقری بهمراه هجو نامه ی مفصل می باشد .

3 – متن قابل توجه آن که در بسیاری از موارد با ویرایش های مسکو و فریدون جنیدی هم تراز است .

4 –خوشبختانه  این شاهنامه وارونه ی دیگر نسخه ها و دستنوشت های شاهنامه ، نادرستی های نوشتاری (غلط های املایی) بسیار بسیار ناچیزی دارد .

5 – واژه نامه ی پایان کتاب ، در پایان این نسخه واژه  نامه ای از واژه های دشوار شاهنامه همراه با معنی آنها آمده است .

6 - آنچنان که پیداست ویرایشگران این نسخه ، دست نوشت لندن 675  و یا نسخه های هم خانواده ی آن را در دست نداشته اند ، چرا که برخی از بیت هایی که در شاهنامه های مسکو و ... آمده است در این نسخه دیده نمی شود . به طور میانگین نزدیک به 700-800 بیت در کل متن شاهنامه در شاهنامه ی مسکو و مهدی قریب دیدم که در این نسخه نیامده بود . البته ناگفته نماند که این نسخه نزدیک به 7000 بیت بیشتر از چاپ مسکو دارد.

7 -  ویرایشگران این نسخه آنچنان که پیداست با برخی از واژگان و اصطلاحات کهن ادب پارسی نا آشنا بوده اند ، بنابراین در بسیاری از جاها ضبط های آسانتر و بروز شده را به جای ضبط های کهن از دست نوشت ها ، برگزیده اند . به نمونه ی زیر بنگرید :

در نسخه ی مهدی قریب ( که پایه ی آن دست نوشت لندن 675 بوده است ) چنین آمده است :

کشاورز ، گر مردم پیشه ور

کسی کو برزمت نبندد کمر

ما می دانیم که " گر" به معنی "یا" می باشد و در دست نوشت های کهن "گر" آمده است ، اما در نسخه ی امیربهادری چنین آمده است :

کشاورز ، یا مردم پیشه ور

کسی کو برزمت نبندد کمر

( گر = اَر : یا  - "اَر" هم اکنون در زبان انگلیسی نیز به گونه ی OR به معنی "یا" به کار می رود.)

و این نا آشنابودن کاتبان برخی از دست نوشت های پیشین با زبان فردوسی و ادب پارسی بوده است که روشن است که یا نسخه های کهن در دست ویرایشگران نسخه امیربهادری نبوده است و یا اینکه با واژه ی "گَر" آشنا نبوده اند .

ناگفته نماند که در برخی جاها نیز ضبط دشوارتر و برتر را در این نسخه دیدم که حتی در نسخه های مسکو و قریب و ژول مول ندیدم .

برای نمونه :

در این نسخه آمده است :

کنون ای خردمند اَرج خرد

بدین جایگه گفتن اندر خورَد

و ما می دانیم که در نسخه های دیگر :

کنون ای خردمند وصف خرد

بدین جایگه گفتن اندر خورد

و استاد جلال خالقی مطلق نیز ضبط نخست را تایید و ضبط دشوارتر قلمداد کرده و به متن آورده اند .

روی هم رفته :

نسخه ای دوست داشتنی است که هم زیباست و هم جامع و پیشنهاد می کنم اگر خواستید این نسخه را برای خوانش شاهنامه برگزینید ، حتما یکی از نسخه های مسکو یا مهدی قریب را در کنار دستتان داشته باشید تا بتوانید با کمک گرفتن از ویرایش های تازه تر و درست تر ، نادرستی ها و افتادگی های اندک این نسخه را بپوشانید و پر کنید و به متنی کامل و درست دست یابید .

این نسخه هم اکنون به بهای 110 هزار تومان از سوی انتشارات جاویدان بفروش می رسد .

شاهنامه ،  ویرایش خالقی مطلق

به باور بسیاری از شاهنامه پژوهان ویرایش خالقی بهترین ویرایش شاهنامه در میان ویرایش های شاهنامه است . خالقی مطلق 38 سال بر روی ویرایش شاهنامه زمان گذاشته است و نسخه ی او در 8 دفتر از سوی مرکز دایره المعارف اسلامی پخش گردیده است. نسخه ی خالقی براستی یک نسخه نیست بلکه 15 دست نوشته است . خالقی ضبط های دشوار و برتر را از میان 15 دستنویس معتبر و کهن شاهنامه بر بنیاد روش های انتقادی تحقیقی برگزیده و به متن آورده و اختلاف ها و دگرگونی های نسخه ها را در زیرنویس هر رویه(صفحه) آورده است . بنابراین اگر خواننده شاهنامه ی خالقی را در دست داشته باشد در اصل 15 دستنویس معتبر شاهنامه را در دست دارد و می تواند جدای از داوری و گزینش خالقی ، خود به داوری بپردازد . پایه و اساس شاهنامه ی خالقی ، کهنترین دست نویس شاهنامه همانا  نسخه فلورانس مورخ 614 می باشد که البته نیمی از شاهنامه را در بر دارد و نیمه ی دویم آن در دست نیست و خالقی برای ویرایش نیمه ی دویم شاهنامه پایه را بر دستنویس لندن 675 قرار داده است ، هر چند به گفته ی خودش ، هیچگاه چشم بسته از نسخه های اساس پیروی نکرده و همواره ضبط های دشوار و برتر را از هر نسخه از 15 دستنویس برگزیده است .

یکی از خرده هایی که برخی از شاهنامه پژوهان به شاهنامه ی خالقی می گیرند : 1 – مشکوک بودن تاریخ  نسخه اساس کار او یعنی نسخه ی فلورانس است 2 – بدخوانی هایی در برخی جاها از گفتار فردوسی 3 – افزوده دانستن برخی از روایات و داستان های شاهنامه مانند داستان جشن سده و هوشنگ شاه است .

با بررسی که من بر روی نسخه ی خالقی و برابری و سنجش آن با شاهنامه ی امیربهادری و مسکو داشتم ، دریافتم که بهترین ضبط های کهن و دشوار که نزدیک ترین گفتار به سروده ی فردوسی است در نسخه ی خالقی آمده است . البته کار استاد خالقی به اندازه ای بزرگ و ارزشمند است که اگر بخواهیم خرده ای  بر آن وارد کنیم ، باید تک تک بیت های آن را با دیگر نسخه ها بسنجیم ، 50 دست نوشت شاهنامه را پیدا کنیم و با هم بسنجیم ، نزدیک به 200 مقاله ی استاد خالقی را بخوانیم و سپس به نقد بپردازیم و نمی توان تنها با نگاه احساسی به یک بیت مثلا :

مکش مورکی را که روزی کش است  ( ضبط خالقی)

بجای : میازار موری که دانه کش است (امیربهادری)

درباره ی ویرایش ایشان نظر داد .

از جمله ویژگی های منفی شاهنامه ایشان برای یک خواننده معمولی (مانند من) همانا : پر حجم بودن نسخه (8جلد)– گران بودن هزینه ی آن  و نبودن اثری از نگاره و خط خوش و ... می باشد که البته گفتنی است: کتاب ایشان در واقع یک دایره المعارف است و نمی توان انتظار نگارگری داشت ولی به هر حال من از جایگاه یک شاهنامه خوان و شاهنامه دوست معمولی بدان نگریستم . باشد که در آینده از نسخه ی شاهنامه ی ایشان یک چاپ یک یا دو جلدی با نگاره های زیبا و خط خوش یک ایرانی خوش خط(نستعلیق) روانه ی بازار شود تا خوانندگان و دوستداران فردوسی بتوانند یکی از بهترین ویرایش های شاهنامه را در ساختاری زیبا در دست بگیرند و بخوانند .

شمار بیت های اصلی در شاهنامه ی خالقی :49550

اگر شمار بیت های افزوده ی دست نوشت ها را نیز در شمار آوریم شاهنامه ی خالقی بیشتر از 53 هزار بیت دارد . پیرایش نخست شاهنامه استاد خالقی با بهای 370 هزار تومان از سوی دایره المعارف بزرگ اسلامی بفروش می رسد ، همچنین پیرایش دوم و تازه ی ایشان در دو دفتر(جلد) به بهای 350 هزار تومان از سوی انتشارات سخن فروخته می شود.گفتنی است بتازگی (مهرماه 94) ویرایش نهایی شاهنامه ی خالقی که پیشتر در دو جلد و با بهای 350 هزار تومان به بازار آمده بود ، در چهار جلد رقعی و با بهای 150 هزار تومان از سوی انتشارات سخن پخش گردیده است .

رویه ای از شاهنامه ی استاد خالقی را در زیر می بینید

برای بزرگنمایی روی آن کلیک نمایید .

شاهنامه خالقی مطلق

شاهنامه ، ویرایش فریدون جنیدی

شاهنامه ی استاد جنیدی یکی از جنجالی ترین ویرایش های شاهنامه است که با آنکه ایشان 30 سال بر روی آن کار کردند ، پس از چاپ سر و صدای زیادی به پا کرد . نسخه ی جنیدی در 6 دفتر فراهم شده است . جنیدی در ویرایش شاهنامه از همه ی نسخه ها بهره برده است . شاهنامه ی جنیدی روی هم 49865 بیت دارد که البته به گفته ی ایشان تقریبا دو سوم شاهنامه افزوده و الحاقی است و از سوی دربار غزنویان برای رسانیدن شاهنامه به 50-60 هزار بیت افزوده شده است . داستان های هفت خان اسفندیار و اسکندر و ... در این نسخه افزوده در شمار آمده است . البته نا گفته نماند که همه ی این داستان ها در متن شاهنامه ی ایشان آمده است ولی از آنها به عنوان بیت های افزوده یاد شده است و استاد جنیدی در زیرنویس ها دلیل افزوده بودن بیت ها و داستانها را آورده است . جنیدی در ویرایش شاهنامه از دستنویسی که خود او نسخه ی سپاهان می خوانَدَش نیز بهره برده است و گویا این دستنویس از سوی یک دوست برای وی فرستاده شده که به گفته ی ایشان این دستنویس نیز مانند دستنویس فلورانس تنها نیمی از شاهنامه را در بر دارد . جنیدی به گفته ی خود در ویرایش شاهنامه از نسخه ی امیربهادری نیز بهره برده است و با سنجشی که من داشتم متوجه شدم بیت هایی از نسخه ی امیربهادری در ویرایش ایشان وجود دارد که در ویرایش های دیگر نیست و دلیل آن بهره نبردن مهدی قریب و خالقی مطلق از نسخه هایی مانند امیربهادری و بایسنقری و حمدالله مستوفی است .

شمار بیت های اصلی: بین 16300 تا 24000 بیت

تا جایی که من بررسی کردم شاهنامه ی جنیدی از لحاظ ویرایش متن و بیت ها با شاهنامه های استاد خالقی و  شاهنامه ی مسکو هم تراز است و خود استاد جنیدی نیز در پیشگفتار بر شاهنامه آورده است که در کار  از شاهنامه ی استاد خالقی بهره ی فراوانی برده است . جنیدی کار خالقی و دیگر ویرایشگران را ویرایش نمی داند و برابری و سنجش نسخه ها می خوانَد و آنگونه که پیداست ایشان در کار خود نیز همین عقیده را داشته اند و برخی بیت ها که در همه ی نسخه به یک گونه آمده است را با تغییراتی دیگرگون کرده اند و مبنای این دگرگونی را سنجش "خرد" و "دستور زبان ادبیات پارسی" بر شمرده اند . جنیدی ویرایش خود را بر بنیاد 27 سنجه (معیار) انجام داده است .

بد نیست برای نمونه یکی از دگرگونی های که استاد جنیدی در بر خی از بیت ها پدید آورده اند را در اینجا بیاورم :

بیت زیر در همه ی نسخه ها چنین آمده است :

شگفت آمدش گفت از ایران سپاه

چنین دختر آید به آوردگاه !

سواران جنگی به روز نبرد

همانا به ابر اندر آرند گَرد.

جنیدی پیوند این دو بیت را گسسته می داند و با ویرایش در مصرع دوم بیت نخست آن را پیوسته کرده است :

شگفت آمدش گفت از ایران سپاه

چنین دخت اَر آید یه آوردگاه ،

سواران جنگی به روز نبرد

همانا به ابر اندر آرند گرد.

و معنی این چنین می شود که اگر از سپاه ایران یک دختر چنین به جنگ می آید و می جنگد ، سواران جنگی ایرانیان روز نبرد گرد را به ابر می رسانند. برخی از شاهنامه پژوهان به این روش جنیدی در ویرایش ایراد گرفته و آن را مخالف یک ویرایش دانشی می دانند ، و می گویند برای یک ویرایش یک بیت یا یک واژه باید از پشتیبانی نسخه ها برخوردار بود .

یکی از مهمترین ویژگی های مثبت جنیدی در ویرایش شاهنامه ، آشنایی ایشان با زبان های باستانی ایران است که برای ویرایش شاهنامه می تواند بسیار بکار ویرایشگر بیاید . از ویژگی های منفی نیز می توان به همان ویژگی های منفی نسخه ی خالقی اشاره کرد که پر حجم بودن، گران بودن و نبودن زیبایی در کار برای یک خواننده ی معمولی را برشمرد.

شاهنامه ی جنیدی هم اکنون به بهای 300 هزار تومان از سوی بنیاد نیشابور بفروش می رسد .

رویه ای از شاهنامه ی استاد جنیدی

برای بزرگنمایی روی فرتور زیر کلیک کنید

شاهنامه فریدون جنیدی

شاهنامه ، ویرایش مهدی قریب

استاد مهدی قریب یکی از همکاران روانشاد استاد مجتبی مینوی در بنیاد شاهنامه است که به گفته ی خودَش روش استاد مینوی را در ویرایش دنبال می کند . نسخه ی اساس کار قریب در ویرایش ، دست نوشت لندن 675 است و او این نسخه را کهنترین نسخه می داند و به تاریخ نگارش دست نوشت فلورانس نیز ایراد گرفته است . مهدی قریب ادعا کرده است که  2200 اشکال در نسخه ی خالقی مطلق یافته و ویرایش کرده است . قریب ویرایش خود را بر اساس 10 دست نوشت کهن شاهنامه و با سنجش با متن ویرایش های مسکو و شاهنامه خالقی انجام داده است  و با بررسی که من حدودا 2 سال بر روی این ویرایش انجام دادم متوجه شدم که ویرایشی دقیق و قابل توجه انجام گرفته است . بیشتر ایرادهایی که قریب از خالقی مطلق گرفته است مربوط می شود به همان نسخه های اساس کار این دو استاد . یکی از ویژگی های خوب شاهنامه ی قریب کم حجم بودن آن است که در دو جلد چاپ و پخش شده است و بهای بسیار مناسبی نیز دارد . ویرایش قریب تقریبا 200 بیت کمتر از شاهنامه ی خالقی دارد .

بیت های زیر که همگی ما ایرانیان دست کم یکی از آنها را در ویر (ذهن) خودمان داریم ، در شاهنامه ی مهدی قریب نیامده است ( حتی جزو افزوده ها هم نیست )

میازار موری که دانه کش است

که جان دارد و جان شیرین خوش است

پسندی و هم داستانی کنی

که جان داری و جان ستانی کنی

ناگفته نماند که این دو بیت هم در نسخه ای امیربهادری آمده است و هم در ویرایش استاد خالقی مطلق.

اینگونه که پیداست یا نسخه ی اساس ایشان (لندن 675) این بیت و بیت ها را نداشته و یا اینکه ایشان آنها را افزوده پنداشته اند . ایراد استاد خالقی مطلق نیز در همین باره به دست نویس لندن بوده است که نویسنده ی این دستنویس در برخی جاها بیت ها را کوتاه کرده و به هم گره زده است و با هوشمندی دگرگونی هایی در برخی از بیت ها پدید آورده است که البته امروزه دست او برای پژوهندگان رو شده است .

نمونه ای از نسخه ی قریب :

در دو نسخه ی خالقی مطلق و نسخه امیربهادری که ما در اینجا به آنها نگرشی داشتیم ، بیت زیر چنین آمده است( و همچنین در همه ی نسخه هایی که من تا به امروز دیده ام) :

خداوند نام و خداوند جای

خداوند روزی ده ....

اما در ویرایش قریب بیت چنین است :

خداوند نام و خداوند رای

خداوند روزه ده ....

(در نسخه ی جنیدی ، این بیت افزوده پنداشته شده است .)

شمار بیت های نسخه قریب با شمارش بیت های افزوده : 49325        بها : 75000 تومان            شمار رویه ها : 1700

رویه ای از شاهنامه ی مهدی قریب:

شاهنامه مهدی قریب

برآیند گفتار:

پس از بررسی های گسنرده ای که بر روی نسخه های گوناگون شاهنامه انجام دادم و آنها را با یکدیگر سنجیدم بدین برآیند رسیدم که بهترین نسخه ی شاهنامه ، پیرایش دویم استاد جلال خالقی مطلق است که در 4 دفتر روانه ی بازار شده است . این نسخه دارای آوانگاری و نشانه گذاری درست و ژرفی است که خواننده را با آهنگ راستین شاهنامه آشنا می سازد . استاد خالقی در این نسخه آوانگاری و نشانه گذاری را بر بنیاد گویش سراینده انجام داده است و نوشتار شاهنامه را همانگونه که فردوسی بر زبان می رانده و می خوانده پیش و روی ما نهاده است و وارون دیگر نسخه ها ، متن را با گویش تهرانی ارائه نکرده است .
در پایان کوشش همه ی کسانی که بر روی شاهنامه کاری انجام داده اند (از ایرانی و انیرانی) را ارج می نهیم و یادآور می شویم که اگر در این نوشتار به بررسی نسخه ی این گرامیان پرداخته نشد دلیل بر بی ارزش بودن و یا معتبر نبودن آن نسخه ها نیست و این بررسی بر روی نسخه هایی انجام گرفت که در دست من بود و توانستم آنها را بررسی کنم .
مهدی زیدآبادی نژاد(گروه نویسندگان مهرمیهن) 24/12/1393خورشیدی

در همین زمینه

دیدگاه‌ها  

+4 # مصطفی ربانی 1394-09-06 17:33
سباسگزار از ارائه وتذکر سازنده و منطقی همه شماها

سرافراز و سلامت بمانید
پاسخ دادن

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML