مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

باغ و بوستان در شاهنامه و فرهنگ ایران

که ایران چو باغی ست خرم بهار
شکفته همیشه گل کامکار
همه بوم و بر باغ آباد بود
دل مردم از خرمی شاد بود
بشد چهارشنبه هم از بامداد
بدان باغ كامروز باشیم شاد
زمین باغ گشت از کران تا کران
ز شادی و آواز آرامشگران

باغ، بهشت روی زمین است. ترمه، بافتن باغ بهشت است بر تن آدمی. قالی، بافتن باغ بهشت است بر تن خانه. خانه های کاشان، یزد، میبد و ...
خانه های مردم یزد و کرمان را دیده اید؟ اتاق هایی با سقف های بلند و آسمانی . تالارهایی با بادگیرهای زیبا و شکوه مند بر دورتادور خانه. بادگیرها! دستان تمنا به سوی نسیم ! و سپس باغ و باغچه ها پر از گل و انار و سیب و گلابی و پرنده، و در میان خانه، حوض و چشمه . و رقص سیب و انار و هندوانه بر آب! نمودی از باغ بهشت! یا باغ بهشت نمادی از آن!
همه آراسته به دستان هنرمند زنان این دو شهر که آراستن خانه، هنر است و در یزد بیش تر این کار با زنان است و تدبیر هنرمندانه ی آنان!
فرش های دست بافت دختران رنج و کار را چطور؟ هفت حاشیه چونان نماد هفت طبقه ی بهشت و سپس گل و گل و درخت و درخت و پرنده و پرنده و در میان فرش همان حوض و آب. و باز هم نمادی از بهشت و باغ بهشت!
گویی آرزوها و عشق ها و مهربانی های خویش را بافته اند! رنگ در رنگ . توفان رنگ های آرزو و خیال، آرزوها و رؤیاها، عشق ها و مهربانی های دختران! دختران کبوتر و پسته. دختران حنا و بیدمشک! دختران ترمه و ابریشم! دختران باغهای انار و پشت بامهای کاه گلی. شب ها ستاره باران و نسیم نجیب!
مینیاتور ایرانی که در زمان مانی از ایران به چین و سپس به همه ی دنیا ره گشود، خیال باغ است بر بوم نقاش.
سفالها و سرامیک های ایرانی، بیشتر نقش گل است و درخت و باغ. هزار سال، هنرمندان گمنام و بی نشان ایرانی باغ آرزوهای خویش را بر خاک و گل کشیدند و در کوره های پرآتش نهادند، تا باغ و بهار از این دیار نرود.
آرزوی زندگی بهتر و برپا داشتن شهر آرزوها، همواره در تلاش ها و آرزوهای انسان جلوه یافته است. این تلاش و رؤيا و آرزو به سه شکل، جامه بر تن کرده است:
در دنیای دور گذشته ها و عالم رؤيا و تخیل به شکل بهشتی که زاد و رود نخستین آدمیان بوده و از آن دیار زیبا به زمین تبعید شده اند.
شکل دوم آن در دنیای دور آینده به صورت مدینه فاضله و اتوپیا و آرمان شهر و حکومت خردمندان و شایسته گان است .
شکل سوم تلاش در بنای بهشت بر زمین و یا برپا داشتن باغستان است که از همان ریشه ی بغ به معنی خدا آمده است. باغهای معلق بابل و باغستان (بیستون) و تاق بستان (بغستان) و بغداد (باغداد) و باك تریایا بلخ (باغ بزرگ یا باك بزرگ) از نمونه های آن است. شکل های نمادین آن هنوز در ساختمان خانه های قدیمی، به ویژه در کاشان و یزد و در نقش قالی های ایرانی دیده می شود.
بهترین نمونه ی این بهشت زمینی، تخت جمشید است. تخت جمشید نماد باغ بهشت است. به جای درختان بهشتی، ستون های سنگی از دل گل های نیلوفر که زهدان آفرینش است، روییده اند و حیوانات بهشتی چون گاو و اسب و شیر، بر این درختان سنگی آفریده شده و آن را آرایش می دهند. جمشید، آفریننده ی نوروز و آتش است و نام این کاخها که برای برگزاری نوروز و گرامیداشت آتش و نور و تبرك بخشیدن به گیاهان و حیوانات ملل مختلف جهان برپا شده بود، نیز تخت جمشید است.
در وندیداد، برای ساختن بهشت جم یا ورجمكرد، چنین فرمان داده شده است: در آن جا جوی آبی جاری نما، چراگاهان فراهم کن. خانه ها و سراها و سرداب ها و ایوان ها و رواق ها بنا نما. تخم های مردان و زنانی که در روی زمین بهترین هستند در آنجا جمع کن. هم چنین تخم های جانورانی که بزرگ تر و بهتر و زیبا ترین هستند در آنجا گرد آور . از میان گیاهان آن چه بلندتر و خوش بوتر است و از میان غذاها آنچه لذيدتر و خوش بوتر است تخم های آنان را در آنجا حفظ نما. و در این سرا مرگ و آزار و دشمنی و بیماری و رنج راه ندارد.
زرتشت در کتاب اوستا به رستگاران وعده داده است که در پایان سومین شب پس از مرگشان يكباره در میان انبوهی از گیاهان خوشبو چشم خواهند گشود و وزش نسیم نوازشگری را بر پوست تن خود احساس خواهند کرد که از جنوب، یعنی از سوی بهشت می وزد. باغ بهشت با يك نور ازلی به نام خورنه روشن است.
فارسنامه ابن بلخی، منوچهر را که هفتمین پادشاه پیشدادی است نخستین کسی می داند که در جهان به ایجاد باغ پرداخته و می نویسد: اول کسی که باغ ساخت او بود و ریاحین گوناگون کی بر کوهسارها و دشتها رسته بود جمع کرد و بکشت و فرمود تا چهار دیوار گرد آن در کشیدند و آنرا بوستان نام کرده یعنی معدن بوی ها.
سنگ نگاره های بسیاری در موزه بریتانیا بر دیوار است که باغ های فراوانی را در غرب ایران نزدیک چهار هزار سال پیش نشان می دهد.
سه هزار سال پیش از میلاد، در سرزمین ایلام بیشه های مقدسی وجود داشته، که نگهداری آنها نیازمند نظام آبیاری بوده است. ایلامیان در غرب ایران و همزمان دیگر تمدن های کهن ایرانی در بلخ و سیستان و میبد و کاشان نخستین باغها را آفریدند.
نقش کاشی های به دست آمده از شوش برکه، آب و درخت زار می باشد. برخی از این نقش ها جهان را نشان می دهد که به چهار پاره شده و گاهی آبگیری هم در میان آن دیده می شود. در باغ سلطنتی پاسارگاد، حوضچه ها و آب گذرهای سنگی مورد استفاده قرار گرفته و بنیادی ترین نشان باغ ایرانی، یعنی چهارباغ، در پاسارگاد وجود داشته است.
کاربرد چهارباغ و آب راه های باغ های ایرانی را دیدگاه کهن انسان ایرانی از باد و خاک و آب و آتش نیز می دانند.

باغ ایرج
ایرج در شاهنامه انسانی مهرورز و عارف است که به دست برادرانش به قتل می رسد. سپاهیان به جهت سوگواری به باغ او می روند
سپه داغ شاه باهای و هوی
سوی باغ ایرج نهادند روی
فریدون با خبر مرگ فرزند دستور می دهد اسبان را سیاهپوش کنند و به باغ ایرج بروند و آن را بسوزانند:
سرحوض شاهی و سرو سهی
درختی گلفشان و بید و بهی
گلستانش برکند و سروان بسوخت
به یکبارگی چشم شادی بدوخت.

باغ سیاوش
از دیگر بناکنندگان بهشت بر روی زمین، سیاوش، نماد آزاده گی، پیمان داری و صلح جویی ست. او بهشتی شگفت، باغ اندرباغ، به نام گنگ دژ بنا می نهد که:
کزین بگذری، شهر بینی فراخ
همه گلشن و باغ و ایوان و کاخ
همه شهر گرمابه و رود و جوی
به هر برزنی، رامش و رنگ و بوی
همه کوه نخجیر و آهو به دشت
بهشت این چو بینی نخواهی گذشت
تذروان وطاوس و کبک دری
بیابی چو بر کوهها بگذری
نه گرماش گرم و نه سرماش سرد
همه جای شادی و آرام و خورد
نبینی در آن شهر بیمار کس
یکی بوستان از بهشت است و بس
همه آبها روشن و خوش گوار
همیشه بر و بوم او چون بهار
گنگ یا بهشت مقدس بر زمین، سپس از ایران به شرق و غرب جهان رفته است. در زبان چینی نیز گنگ مقدس است. رود مشهور و مقدس گنگ در هند قرار دارد. برجهای هفت گانه بر گرد همدان نیز گونه یی بهشت بوده اند و شاید نام همدان از این واژه ها تشکیل شده است: «گنگ» به علاوه ی مت به علاوه ی انه  . مت در اوستا به معنی جاودانه و گنج جاودان و یا گنگ جاودان و یا بهشت جاودان است. هم چنین نام قدیمی چاچ يا تاشکند، گنگ بوده است:
درآمد به آن شهر مینو سرشت
که ترکانش خوانند: گنگ بهشت
بهاری در او دید چون نو بهار
پرستش گهی نام آن: قندهار
هم چنین گنگ بهشت نام قلعه یی بوده که ضحاك در شهر بابل ساخته است. بیت المقدس نیز یکی از همین خانه ها یا باغهای مقدس بهشتی بوده است:
به خشکی رسیدند، سر کینه جوی
به بیت المقدس نهادند روی
چو بر پهلوانی زبان راندند
همی گنگدڑ هوختش خواندند
به تازی کنون خانه ی پاك خوان
برآورده ایوان ضحاك دان

باغ مرداس
در داستان ضحاك با پدرش از باغ مرداس یاد شده است:
مر آن پادشاه را اندر سرای
یکی بوستان بود بس دلگشای
همیشه سحرگاه به باغ می رفت و در چشمه باغ سر و تن خود را می شست، جامه ای پاکیزه می پوشید و در باغ به نیایش می پرداخت:
گرانمایه شبگیر برخاستی
ز بهر پرستش بیاراستی
در شاهنامه از زبان دیو بربت نواز، مازندران به عنوان باغی بزرگ توصیف می شود :
که در بوستانش سراسرگل است
به کوه اندرون لاله و سنبل است
نوازنده بلبل به باغ اندرون
گرازنده آهو به راغ اندرون

باغ کیکاووس
به مناسبت بازگشت سیاوش در آن باغ جشنی بزرگ برپا می شود:
به باغ و به کاخ و به ایوان اوی
جهانی به شادی نهادند روی

باغ کیخسرو
کیخسرو نیز بر زمین بهشتی دیگر بنا می نهد:
بگسترد گرد جهان داد را
بکند از زمین بیخ بیداد را
به هرجای ویرانی آباد کرد
دل غمگنان از غم آزاد کرد
در نتیجه ی کارهای او:
زمین چون بهشتی شد آراسته
ز داد و از بخشش پر از خواسته
جهان شد پر از خوبی و ایمنی
زبد بسته شد دست اهریمنی
پس چون کارها به سامان می رسد، از قدرت و تاج و تخت چشم می پوشد. سرداران را پندهای ارجمندی می دهد. رباط های ویران را آباد می کند. به سرپرستی و حمایت از پیران و یتیمان و بیوه گان و بیماران فرمان می دهد. هر چه را که دارد به دیگران می بخشد.
که داند به گیتی که او را چه بود
چه گویم که گوش آن نیارد شود

و دیگر باغها:
اردشیر بابکان شش باغ شهر بنا نهاد. اولین باغ شهر او، پس از شکست اردوان در پارس بود که به نام اردشیر خره معروف شد. که در کتاب شهرستانهای ایران نیز آمده است:
به گیتی مرا شارسان ست شش
هوا مشکیوی و به زیر آب خوش
یکی شارستان کرد پرکاخ و باغ
بدو اندرون چشمه و دشت و راغ
که اکنون گرانمایه دهقان پیر
همی خواندش خوره اردشیر
یکی چشمه بیکران اندروی
فراوان از چشمه بگشاد جوی
برآورد بر چشمه آتشکده
برو تازه شد مهر و جشن و سده
به گرد اندرش باغ و میدان و کاخ
برآورده شد جایگاهی فراخ
در شهرستانهای ایران و نیز تاریخ تبری درباره این باغ آمده است که شهر گور اردشیر یا فره اردشیر به معنای شکوه و فر اردشیر - در پارس بنیان یافت. کریستن سن در این باره نوشته است: شهر گور (پیروزآباد کنونی) جنوبی تر از استخر واقع شده و دارای باغها و گلستان های بسیار بود، در این شهر استخر بزرگ حفر شده که از آن چهار کانال منشعب گردیده و اراضی روستاهای همسایه از طریق آنها آبیاری می شد. در این شهر آتش ورجاوند و مشهور بهرام پدید آمد که در کارنامك از آن یاد شده است. اردشیر در روزگار جوانی قصری را در اردشیر خره ساخته بود که آثارش هنوز نمایان است.
و پنج باغ شهر دیگر به نامهای رام اردشیر، اورمزد اردشیر، باغ شهر خوزیان، برکه ی اردشیر و باغی در میسان و فرات که اردشیر بنا نهاد:
در تاریخ تبری آمده است که اردشیر هشت باغ شهر ایجاد کرده که نام و مکان هر یک را آورده است.
باغ مهرک
در شاهنامه از باغ مهرک نیز سخن رفته که شاپور بدان جا رفته بود:
پدید آمد از دورجای فراخ
پر از باغ و میدان و ایوان و کاخ
و باغی دیگر که شاپور پس از فرار از روم و رسیدن به ایران بدان جا گام نهاده بود:
دهی خرم آمد ز پیش اش به راه
پر از باغ و ایوان و از جشن گاه
باغ برزین دهقان
بهرام گور هنگام شکار، در برابرش باغی بزرگ نمایان شد که باغ برزین دهقان بود:
یکی باغ پیش اندر آمد فراخ
برآورده از گوشه باغ کاخ
باغ حوضی داشته که برزین دهقان در کنار آن نشسته بود. در برابر پرسش بهرام گور پاسخ می دهد:
زچیزی مرا نیست شاها کمی
درم هست و دینار و باغ و زمی
بهرام گور، پس از خواب، در باغ سروتن خود را کنار حوض شست و سپس به نیایش پرداخت:
چو برخاست از خواب شد تندرست
به باغ اندر آمد سرو تن بشست
نیایش کنان پیش خورشید شد
زیزدان دلی پر از امید شد
سپس دستور داد که تخت شاهنشهی او را به باغ بیاورند و در زیر درختان باغ قرار دهند و به شادی و سرور بپردازند.
می و جام بردند و رامشگران
به پالیز رفتند با مهتران
آمده است که انوشیروان علاقه ی بسیاری به ساختن کاخ و باغ داشته است:
اگر بهرمن زین جهان فراخ
نبودی جز از باغ و ایوان و کاخ
یکی شهر فرمود نوشين روان
بدو اندرون آبهای روان
به کردار انطاکيه چون چراغ
پر از گلشن و کاخ و میدان و باغ
بزرگان روشن دل و شادکام
ورا زیب خسرو نهادند نام
چو شد زیب خسرو چو خرم بهار
بهشتی پر از رنگ و بوی و نگار
اسیران رومی را به این باغ فرستاد تا به زندگی خود ادامه دهند
بکردیم تا هر کسی را به کار
یکی جای باشد سزاوار نام
ببخشید بر هر کسی خواسته
زمینی چون بهشتی شد آراسته
در این شهر بازاری بزرگ و کوی و سراهای بسیار نیز پدید آورده بودند:
زبس برزن و کوی و بازارگاه
تو گفتی نماندست بر باد راه

باغ تیسفون انوشیروان
در نزدیکی قصر خود در تیسفون باغی داشته:
به درگاه کسری یکی باغ بود
که دیوار او برتر از راغ بود

باغ مزدک
نوشین روان در کشتار مزدکیان آزاده و برابری طلب سنگ تمام می گذارد. برگرد باغ شاهنشاه گودال های بسیار می کنند و مردمان را به جرم پیروی از مزدك، همانند درختان در باغ می کارند و کسرا، مزدك را به تماشای این درختان شگفت فرا می خواند:
بکشتندشان هم بسان درخت
زبر پای و سر زیر آکنده تخت
به مزدك چنین گفت کسری که رو
به نزدیك باغ گرانمایه شو.

باغی در مرز
انوشیروان با لشکریان خود به آمل و ساری لشکر کشید. در راه به کوهی رسید که در دامنه آن بیشه ای انبوه و چشمه سارانی بود. مردمان جلو او را گرفتند که ترکان با ترکتازی های خود، این سرزمین را نابود کرده اند. شاه دستور داد که معماران بسیاری را از هند و روم و کشورهای دیگر بیاورند. دیواری بلند به بالای دو کمند و پهنای زیاد میان مرز توران زمین و ایران کشیدند.
چنین کوه و این دشتهای فراخ
همه از در باغ و میدان و کاخ
پر از گاو و نخجیر و آب روان
ز دیدن همی تازه گردد روان

باغ شهر سورسان
انوشیروان پس از برقراری آرامش و امنیت در کشور همانند شهرهای روم شهری بزرگ و با شکوه بنا نهاد و در آن کاخها و ایوانهای بلند برآورد. در آن باغ های بزرگ و زیبا ساخت. آن گاه اسیرانی را که از بربرستان و روم و دیگر جاها آورده بود به آباد کردن زمین های بایر پیرامون شهر وادار کرد و چندی نگذشت که کشتزارهای بزرگ و گسترده و باغ های بزرگ و پر درخت و خرم پدید آمد:
یکی شارستان کرد در راه روم
فزون از دو فرسنگ بالای بوم
بدو اندرون کاخ و میدان و باغ
به یکدست رود و به یکدست راغ
یکی کاخ کرد اندر و شهریار
بدو اندر ایوان گوهر نگار
پیرامون شهر روستاهایی پدید آمد:
چو از شهر یکسر بپرداختند
بگرد اندرش روستا ساختند
بیاراست به هر سوی کشت زار
زمین برومند و هم میوه دار
در شهر سورسان، اسیرانی را که از روم و جاهای دیگر آورده بود زندگی می کردند . برای همه آنها خانه ای ساخته شده بود:
همه شارسان جای بیگانه کرد
چون این شهر تازه، شهر سور و سرور بود، انوشیروان آن را سورستان نام نهاد:
ورا سورسان خواند کسری به نام
که در سور یابد جهانجوی کام
خسرو پرویز باغی داشت، که در هنگام نوروز برای جشن و شادی به آن باغ می رفت و دو هفته در آنجا به شادی و سرور می پرداخت:
بدان باغ رفتی به نوروز شاه
دو هفته بودی بدان جشنگاه
این باغ دارای درختان سرو و بید و پرندگانی همچون قرقاول بود:
ندیدند چیزی جز از بید و سرو
خرامان بزیر گل اندر تذرو
و از باغی گفتگو می شود که خسرو به آن باغ گریخته بود:
شب تیره گون اندر آمد به باغ
بدانگه که برخیزد از خواب زاغ
و از باغ های خسرو پرویز یاد می شود که در آنها شادی و سرور و جشن های مهر و سده و نوروز برپا می شده است. و از باغ شهر ری که روزی خسرو پرویز با سپاهیان اش بدانجا رفته و بزمی آرایش داده و به شادی و سرور پرداختند.
از باغ شیرین که پس از مرگ خسرو:
پیامد بدان باغ و بگشاد روی
نشست از بر خاک بی رنگ و بوی

کاربردهای باغ در شاهنامه گوناگون است:
برای جشن و شادمانی:
به روزی کجا جشن شادی بدی
ورا بیشتر جشنگاه آن بدی
به چندان فروغ به چندان فراغ
بیاراسته چون به نوروز باغ
دو هفته ببودی در آن جشنگاه
بدان باغی رفتی به نوروز، شاه


مکانی برای نیایش و خلوت:
بیامد یکی مرد مهتر پرست
به باغ از پی باز و برسم بدست

آرامگاه برخی پهلوانان و شاهان چون رستم :
به باغ اندرون دخمه ای ساختند
سرش را به ابر اندر افراختند
و سرانجام این که حکیم حماسه سرا، ایران را همانند باغی بزرگ پنداشته است:

که ایران چو باغی ست خرم بهار

بهارشکفته همیشه گل کامکار

سرانجام نیز شاعر نام آور خود در باغی رخ در نقاب خاک کشید. شیخ ابوالقاسم گرگانی به حکم اینکه فردوسی عمر خود را به ستایش پهلوانان مجوس گذرانیده است، اجازه دفن او را در قبرستان مسلمانان نداد و از این روی پیکر شاعر گرانمایه که ایران را باغی خوش و خرم می خواست، در باغ طابران که از خود فردوسی بود به خاك سپرده شد.
پاره ای از کتاب ها و نوشتارهای سودمند در این زمینه که من به هنگام نوشتن از آنها بهره گرفتم. دستشان درد نکند:
گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی. دکتر غلامحسین رنگچی. تهران. ۱۳۶۲باغهای ایرانی. مهندس فرهاد ابوضيا، شماره پانزده مجله آبادی درختان مقدس و کهنسال، دکتر محمد نقی زاده، شماره بیست و چهار ماهنامه پیام سبز مقاله «شکل گیری باغ سلطنتی پاسارگاد و تأثیر آن در باغ سازی ایران »، دیوید استروناخ، مجله اثر، شماره بیست و دو. مقاله «باغ ایرانی»، مجتبی انصاری و داراب دیبا، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری وشهرسازی بم، جلد دوم. مقاله «هنجار باغ ایرانی در آیینه تاریخ»، لطيف ابوالقاسمی، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی بم، جلد دوم ایران باستان. حسن پیرنیا. جلد دوم پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز، علی رضا آریان پور. انتشارات فرهنگسرا. ۱۳۶۵ تارنمای باغ های ایرانی از سوی بنیاد میراث فرهنگی

محود کویر - بر بال سیمرغ

در همین زمینه

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML