در زمان این پادشاه زنان بسیاری در عرصه ی موسیقی فعال بوده اند که در بسیاری موارد تشخیص ارزش هنری آنان امکان پذیر نیست. بسیاری از زنان شاه با توجه به علاقه ی خود به موسیقی و یا در مواردی چشم و هم چشمی با زنان دیگر اقدام به تشکیل دسته های زنانه میکردند و این خود زمینه ای شد برای پرورش زنان و تعلیم موسیقی به آنان چنانچه پیش از این در دربار خلفای اسلامی نیز ملاحظه شده بود.
معیرالممالک مینویسد: روزی شاه به مادر پدرم ماه نسا خانم میگوید دوازده دختر حاضر نماید و آنان را به عمله ی طرب بسپارد تا انواع ساز و آواز و رقص ها را بیاموزند و پس از تکمیل به اندرون فرستاده شوند ماه نسا خانم در ظرف چند ماه دخترها را گرد آورده آنان را به استادان موسیقی آن زمان میسپارد و در مدت دو سال دخترها به آموختن فن موسیقی و انواع سازها مشغول میشوند. روزی ماه نسا خانم مجلسی آراسته شاه را از صبح به منزل خود دعوت میکند و بعد از ناهار بساط بزم می آراید و رامشگران ماه پیکر در حضور شاه به سازندگی مشغول می شوند. این حال سخت پسند خاطر خسروانه می افتد. انگشتری به ماه نسا خانم مرحمت میکند و انعام شایانی در حق استادان نوازندگان مبذول داشته دخترها را به اندرون می فرستد. برخی از آنان نیز که مطبوع طبع ملوکانه واقع شده بودند، صیغه شده و در جرگه ی خانم ها در آمدند»
عجب زنان عاقبت به خیر و سعادتمندی !
حسن مشحون در جلد اول کتاب تاریخ موسیقی ایران» می نویسد: «کثرت دوشیزگان و کنیزکان رامشگر در دربار و اختصاص هر چند نفر از آنان به یکی از زنان شاه، گماشتن معلم و مربی موسیقی برای این قبیل نوازندگان و خوانندگان در دربار برقراری حقوق و وظیفه و دیگر مزایا و دادن پاداش و انعام و فراهم کردن وسایل آسایش علاقه ی شاهان قاجاری و ساکنان درباری به عیش و عشرت و تفریح و شنیدن ساز و آواز و تماشای رقص و سرگرمیهای دیگر وسیله ی تشویق زنان به فراگرفتن موسیقی شد چنان که گذشته از زنانی که به قصد حرفه در پی کسب آن می رفتند بسیاری از بانوان طبقات مختلف اجتماع به ویژه طبقات مرفه روی ذوق و علاقه ی شخصی و پسند روز نزد استادان فن به فراگرفتن آن پرداختند.
از آنجا که این قبیل خوانندگان و نوازندگان در اجتماعات شرکت نداشتند و هنر آنان از حدود خانواده و بستگان تجاوز نمیکرد نام بسیاری از آنان مکتوم مانده است. به جز بعضی که به سبب تبحر کافی در هنر خود شهرتشان از حدود خانواده تجاوز کرده یا به سبب ساختن آهنگ و تصنیف نامشان بر سر زبانها افتاده است.
روح الله خالقی در بخشی از کتاب خود که به زنان هنرمند پرداخته است، عمدتاً از دسته ها و مطربهای زنانه و رقاصان زن نام میبرد. او مینویسد: «هر چه تجسس کردم شاید بین زنان دوره ای که سرگذشتش را مینویسم کسانی را پیدا کنم که در موسیقی ارزشی داشته باشند کمتر به نتیجه رسیدم شاید بعضی هم بوده اند که چون برای خود می زده و می خوانده و در اجتماع وارد نشده و هنرنمایی نکرده اند، فراموش شده اند.
ساسان سپنتا در کتاب چشم انداز موسیقی ایران آنجا که از نوازندگان و خوانندگان زن دوره ی قاجار سخن میگوید مینویسد: هنرمندان زن در عصر مورد نظر کمتر عرصه ی خودنمایی داشته اند.
به اعتقاد کریم کوچکی زاد موسیقی سنتی ایران پس از انقلاب مشروطیت توسط قمر الملوک وزیری دگرگونی اجتماعی یافته است زیرا پیش از قمر زنها حق فعالیتهای هنری در جامعه نداشتند و فقط در دربار ناصری زنانی بودند که در اندرونی دربار برنامه اجرا میکردند وی می افزاید این زنها میکوشیدند تا موسیقی را از «لهو» به در آورده و به آن عنوان «هنر» بدهند. اما موسیقی همچنان از محرمات و موسیقیدان مرتد به شمار می رفت.
حسن مشحون در جایی دیگر درباره ی رواج موسیقی بین زنان دوره ی قاجار چنین مینویسد: «پیش از این از رواج موسیقی میان زنان دربار قاجار و موسیقیدانان و رامشگرانی که از این طبقه برخاسته اند به تفضیل نوشتیم و گفتیم که موسیقی در دربار فتحعلی شاه بین بانوان رواج داشت و زنان خواننده و نوازنده علاوه بر بازیگر خانه و خدمه ی حرم جزو مزوجات شاه و شاهزادگان و وابستگان دربار نیز بوده اند.
در دوره ی سلطنت طولانی ناصرالدین شاه و عیش و عشرت دوستی این پادشاه نیز دانستن موسیقی بر امتیاز بانوان درباری می افزود و آموختن آن بین این طبقه همچنان معمول بود و به خارج دربار نیز سرایت کرد در بین خانمهای رجال درباری و اعیان و بزرگان دولت و غیر اینها نیز فراگرفتن موسیقی متداول شد. بین آنان خواننده و نوازنده ی خوب بسیار بودند و چون این قبیل هنرمندان موسیقی را حرفه ی خود قرار نداده بودند و در اجتماعات خارج از حدود خانوادگی شرکت نمی کردند، کمتر از نام و ارزش هنری آنان اطلاع داریم.
توکا ملکی - بانوان موسیقی ایران
مهدی زیدآبادی نژاد