نخستین مدرسه به سبک مدارس اروپا را ارامنه ی جلفا تأسیس کردند. مکان این مدرسه کلیسای وانک و معلم آن خليفه خاچادور بود. دومین مدرسه را آوانجان الیاسیان و آراتون آبکاریان در محل نمازخانه ی حضرت مریم در محله ی میدان جلفا در ۱۲۰۹ ق /۱۸۶۳ م دایر کردند. این مدرسه تا حدود چهل سال ادامه داشت و در آن زبان ارمنی، فارسی، حساب و دروس مذهبی تدریس می شد.
در ۱۲۷۰ ق /۱۸۵۳ م دو خواهر به نام های مریم و تاکوهی که ساکن جاوه بودند مدرسه ای در محله ی تبریزی ها و در محل نمازخانه تأسیس کردند. این مدرسه حدود سی سال دایر بود. در همین سال مارکار سوکیاسیان جلفایی که او هم مقیم جاوه بود به درخواست خلیفه طاوس در محل نمازخانه مدرسه ای بر پا کرد که آن هم سی سال ادامه داشت.
در سال ۱۲۷۵ ق / ۱۸۰۸ م، مانوک هرطانیان مدرسه ی دختران را در کلیسای سیاه پوشان بنات ( تارک دنیا) بنا گذاشت و این نخستین مدرسه ی دختران در جلفا بود.
در سال ۱۳۰۰ ق / ۱۸۸۳ م سه مدرسه ی پسرانه نام برده بسته شد و به جای آنها مدرسه ی مرکزی گشایش یافت و نه سال بعد ۱۳۰۹ ق /۱۸۹۲ م در اثر مشکلات مالی مدرسه ی مرکزی و مدرسه ی دختران را با هم مختلط کرد تا هم بودجه ی مدرسه تکافو کند و هم سطح معلومات دختران و پسران برابر شود.
در سال ۱۳۱۸ ق / ۱۹۰۰ م چون تعداد محصلین بیش از ظرفیت یک مدرسه بود، خليفه مغاکیا حدود ۶۰۰۰ تومان از مردم کمک گرفت و مدرسه ی کاتارینا را ساخت و دختران را به آنجا انتقال داد. این مدرسه بعد به دبیرستان شاه عباس تغییر نام داد.
در سال ۱۳۲۳ ق / ۱۹۰۵ م خانم وار واره کانانیان به یادبود شوهر خود گیورگ کانانیان مدرسه ی کانانیان را ساخت که بعدأ ضمیمه ی دبیرستان شاه عباس شد.
علاوه بر ارامنه ی جلفا گروه های مذهبی مسیحی نیز که به ایران آمدند مدارسی تأسیس کردند. از جمله ی این مدارس، دبستان بروس مموریل در سال ۱۳۵۶ ش، دبستان نسوان کاتولیک و دبستان ستاره ی صبح بود. کلیمی های اصفهان هم در سال ۱۲۷۹ ش مدرسه ی آلیانس اسرائیلی را در محله جوباره تأسیس کردند.
مدرسه ی همایونی
مؤسس مدرسه ی همایونی ظل السلطان، مکان آن کاخ هشت بهشت و مدیر آن علی خان ناظم العلوم بود. این مدرسه در سال ۱۲۹۸ ق تأسیس و در ۱۳۰۱ به دستور صریح ناصرالدین شاه تعطیل شد.
مدرسه ی باقریه
مؤسس مدرسه ی باقریه، میرزا باقرخان مشیرالملک نائینی، مکان آن ابتدا طوقچی و بعد شهشهان بود. این مدرسه در سال ۱۳۱۸ ق تأسیس و پس از شش سال در اثر کمبود مالی تعطیل شد.
مدارس پس از مشروطیت
پس از صدور فرمان مشروطیت ۱۳۲۶ ق / ۱۲۸۵ ش نهضت تأسیس مدرسه در اصفهان به وجود آمد و تا سال ۱۲۹۸ ش که ادارهی معارف در اصفهان تشکیل شد مدارس زیادی افتتاح شد، لیکن مشکلات مالی و اغتشاشات اجتماعی سبب تعطیلی اکثر آن مدارس شد و فقط مدارس عليه،گلبهار،بهشت آیین و ادب و سعدی باقی ماند.
مدرسه عليه
مدرسه ی ایتام را میرزا آقاخان مصفا، میرزا مسیح خان حافظ الصحه، میرزا علی اکبر خان سرتیپ و شیخ علی اکبر شیخ الاسلام که از فرهنگ دوستان، آزادی خواهان و مشروطه طلبان اصفهان بودند در سال ۱۳۲۵ ق/۱۲۸۹ ش تأسیس کردند. تعداد دانش آموزان در نخستین سال تأسیس ۵۰ نفر بود. نام این مدرسه بعد به ترتیب علیه و ایتام، مدرسه ی علیه و دبیرستان علیه تغییر یافت. بسیاری از رجال، دانشمندان اصفهان پرورش یافته ی این مدرسه اند.
در ۲۸ اردیبهشت ماه ۱۳۸۳ در خیابان طالقانی اصفهان، کوی مسجد الرحیم آیین نکوداشت یکصدمین سال تأسیس مدرسه ی علیه از طرف مدیریت آموزش و پرورش ناحیه ی ۵ اصفهان برگزار و کتابی به همین منظور از سوی سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان منتشر شد.
مدرسه ی گلبهار
مدرسه ی گلبهار نخستین مدرسه ای در اصفهان است که براساس برنامه ی مصوب وزارت معارف در ۱۲۹۱ شمسی تأسیس شد. مؤسس این مدرسه حاج سیدسعید طباطبایی و مدیر آن آقا ضیاء جناب بود. سید سعید مؤسس، مؤلف، معلم و یکی از پایه گذاران آموزش و پرورش جدید اصفهان است. اثر او در اصفهان مانند اثر حاج میرزا حسن رشدیه در تهران و تبریز است. مدرسه ی
گلبهار هزینه ی خود را از شهریه ی دانش آموزان تأمین می کرد. این مدرسه دارای نظام نامه ای است که براساس نظام نامه های مدارس اروپایی تنظیم شده بود. ساعات درس محصلین و معلمین و مکان کلاس و مدت تحصیل کاملا مشخص و بر طبق نظام نامه بود. این مدرسه دارای کلاس های بزرگسالان، شعبه ی دخترانه و کتابخانه بود و بسیاری از مدارس اصفهان را زیر پوشش خود داشت.
دبیرستان ادب
دکتر بروس یکی از مأموران انگلیسی بود که در راه سفر به هندوستان با قحطی اصفهان در سال ۱۲۸۸ ق مواجه شد و از رفتن به هندوستان صرف نظر کرد و این مدرسه را در جلفا به وجود آورد. پس از دکتر بروس اسقف استيورت در سال ۱۲۷۳ش / ۱۸۹۶م مدرسه را از جلفا به شهر و به خانه ی امین الشریعه منتقل کرد. این اسقف در مدت ۱۷ سال مدرسه را اداره کرد تا در سال ۱۲۹۰ ش به انگلیس رفت و فوت شد.پس از او ریاست مدرسه به ترتیب به آقایان اليسن، واکر و لنتن واگذار شد.
در سال ۱۲۹۲ ش / ۱۹۱۳ م ساختمان مدرسه در محل فعلی آن (شهدای ادب) آغاز شد و در سال بعد دانش آموزان در محل جدید به تحصیل خود ادامه دادند و مدرسه به نام استیورت مموریال کالج نامیده شد. سرانجام این مدرسه در سال ۱۳۱۹ به وزارت فرهنگ منتقل و به نام دبیرستان ادب نام گذاری شد. در سال ۱۳۸۳ یادنامه ی ادب از طرف سازمان آموزش و پرورش اصفهان منتشر شد. |
دبیرستان بهشت آیین
مدرسه ی دوشیزگان در سال ۱۲۷۹ ش / ۱۹۰۰ م به وسیله ی یک گروه مبلغ مذهبی ( هیئت مرسلین انگلیس) جنب کلیسای حضرت لوقا تأسیس شد. برنامه ی این مدرسه شبیه برنامه ی مدارس انگلیس بود و در هفته 4 ساعت هم درس فارسی به عنوان زبان دوم تدریس می شد. مدیر و معلمان این مدرسه تا سال ۱۳۰۹ انگلیسی بودند تا آنکه در این سال خانمی به نام میس آیدین که مادرش ایرلندی و پدرش ایرانی ارمنی بود به مدیریت مدرسه ی دوشیزگان برگزیده شد. او در سال ۱۳۰۷ موفق شد که زمین فعلی مدرسه به مساحت حدود ۲۰۰۰۰ متر مربع را خریداری کند و ساختمانی به مساحت ۲۰۰۰ متر مربع در دو طبقه بسازد و مدرسه را در ۱۳۱۱ به این محل منتقل کند و آن را به صورت یک مجتمع از کودکستان تا دوره ی دوم دبیرستان اداره کند. نخستین دانش آموزان دختر که از این مدرسه دیپلم متوسطه گرفتند ۱۳ نفر بودند (۱۳۱۳). در سال ۱۳۱۶ اصفهان فقط دارای ۲ مدرسه ی کامل دختران بود. یکی دانشسرای مقدماتی و دیگری همین بهشت آیین بود. مدرسه ی بهشت آیین و دبیرستان ادب هم زمان در سال ۱۳۱۹ به مالکیت اداره ی فرهنگ اصفهان در آمدند. میس آیدین تا سال ۱۳۳۱ به مدت ۲۶ سال مدیریت بهشت آیین را با کفایت اداره می کرد تا اینکه در این سال آقای تدین به جای او برگزیده شد. در آبان ۱۳۷۹ آیین نکوداشت این مدرسه برگزار و یادنامه ی یکصدمین سال تأسیس آن منتشر شد.
اصفهان مدارس نوین و مفاخر آن – اسفندیار معتمدی
مهدی زیدآبادی نژاد
