اشعار فارسی از نظر صورت و قالب به اعتبار تعداد ابیات و نوع قافیه های بیتها و مصراعها (پاره مصراع ها در نوع مستزاد) و وزن به ۱۰ نوع زیر تقسیم می شود:
1- غزل: معنی لغوی آن گفتگو کردن با معشوق» است و از لحاظ شکل ابیاتی متحدالوزن هستند که قافیه در دو مصراع بیت اول و مصراع های دوم ابیات دیگر آن رعایت شود. تعداد ابیات غزل معمولا از ۵ تا ۱۴ بیت است، اما گاهی بیشتر یا ندرتا کمتر نیز سروده می شود. بیت اول غزل را مطلع» و بیت آخر را که معمولا شاعر تخلص یا نام شعری خود را در آن می آورد، «مقطع» می نامند. غزل های فارسی از حيث مضمون به دو دسته عرفانی و عاشقانه تقسیم می شوند و نمونه های عالی عاشقانه آن، غزل های سعدی و عارفانه آن غزل های حافظ است.
۲- قصيده: معنی لغوی آن «قصد شده و مقصود» است و از آن رو آن را قصیده نامیده اند که در سرودن آن قصد معینی در کار است. قصيده از نظر شکل همچون غزل است، یعنی ابیاتی است که وزن متحد دارند و مصرع نخست با تمام مصرع های دوم ابيات شعر هم قافیه است، اما فرق قصیده و غزل یکی تعداد ابیات آنهاست که در قصيده تعداد بیتها از سیزده کمتر نیست و از لحاظ حداکثر هم حدی ندارد. تفاوت دیگر قصیده با غزل موضوع آن است. قصيده معمولا برای مدح، وصف، پند، اندرز، حکمت و بیان عقاید مذهبی و اخلاقی و ذم و هجو و شکایت از روزگار و... است.
٣- مثنوی: در لغت به معنی «دوتایی» است و در اصطلاح به شعری گفته می شود که دارای وزن متحد و قافیه های گوناگون باشد، ولی دو مصراع هر بیت بر يك قافيه باشد. از این رو تعداد بیت های آن، گاه به چندین هزار بیت میرسد (نظیر شاهنامه فردوسی). مثنوی برای سرودن مباحث حکمی، اخلاقی، حماسی، حکایت و داستان به کار می رود. ۴- قطعه: عبارت است از چند بیت هم وزن که مصراع های زوج آن هم قافیه هستند. حداقل بیت های قطعه، دو بیت و حداکثر آن غالبا هفت تا ده بیت است. از جدا کردن قسمتی از قصیده که دارای معنی مستقلی باشد قطعه به وجود می آید. قطعه بیشتر به سرودن مسائل اخلاقی، پند و اندرز و مدح یا رنا اختصاص داده می شود.
۵- رباعی: شعری است که از چهار مصراع ساخته شده است که سه مصراع اول و دوم و چهارم و گاه هر چهار مصراع آن هم قافیه باشند و بر وزن مفعول مفاعیل مفاعیلن فاع (بحر هزج مثمن) یا «لاحول ولاقوة الا بالله» می باشد. رباعی بیشتر برای بیان مطالب حکمی و فلسفی و عرفانی و عشقی به کار می رود.
۶- دوبیتی: شعری است که از نظر شکل (تعداد مصراعها و قافیه ها) مانند رباعی است. با این تفاوت که وزنش با رباعی فرق دارد و بر وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» است. دو بیتی را ترانه هم گفته اند، گرچه ترانه به انواع دیگری از شعر نیز اطلاق می شود. ترانه نوعی از اشعار محلی دوره شکوہ ساسانیان بوده است که در شهرها و قصبات می خوانده و می نواخته اند. دوبیتی های باباطاهر اوج این اشعار است.
۷- مسمط: در لغت به معنی مروارید است و در اصطلاح شعری عبارت است از اشعاری با وزن متحد و تشکیل شده از بخش های متعدد که هریک از این بخش ها بین چهار تا ده مصراع داشته باشد. در مسمط مصراع های هر بخش به جز مصراع آخر هم قافیه هستند و مصراع های آخر بخش ها هم با هم برابرند.
مسمط برای وصف و مدح و پند و اندرز و تغزل و تضمین به کار می رود و مبتکر آن منوچهری دامغانی است.
۸- ترجیع بند: در لغت «گرداندن آواز در گلو» است. در اصطلاح، شعری است متشکل از مصراع های هم وزن و مرکب از بخشهای مختلف که مصراع های هريك از بخش ها با هم هم قافیه اند، اما قافیه های هر بخش با بخش دیگر متفاوت است و در فواصل بخشها که به «خانه» یا «رشته» یا «بند» موسوم اند، يك بيت عينا تکرار می شود. این بیت را «واسط العقد» یا «برگردان» می گویند. ترجیع بند بیشتر حاوی مطالب عشقی و عرفانی است.
9- ترکیب بند: ترکیب بند از هرجهت مانند ترجیع بند است، با این تفاوت که بیت برگردان در هر بند از حيث مضمون و قافیه تغییر می کند.
۱۰- مستزاد: معنی لغوی مستزاد «افزون شده، ازدیاد یافته است و در اصطلاح شعری را گویند که در آخر هر مصراع پاره مصراعی بیافزایند که در وزن بدان نیازی نباشد، اما از لحاظ معنی با مصراع ماقبل خود بستگی داشته باشد، با این ویژگی که اگر هم حذف شود، معنی شعر صحیح است. مستزاد در بیان مطالب عاشقانه، مدح و ستایش به کار می رود.
......
هما سادات حسینی - فرهنگ و هنر و ادبیات ایران و جهان
مهدی زیدآبادی نژاد
