نثر پارسی را به جهت دگرگونی هایی که در مراحل حیات خود داشته است، به ۵ دوره تقسیم کرده اند.
دوره نخست: مبدأ واقعی این دوره، نیمه نخست قرن ۴ هجری است. یعنی از سال ۳۴۶ هجری که کهن ترین کتاب منثور فارسی شاهنامه ابومنصوری به امر ابومنصور محمد بن عبد الرزاق سپهسالار توس به دست ابومنصور المعتمدی به رشته تحریر درآمد. نشر این دوره بسیار ساده و طبیعی است و کلمه های عربی بسیار کم در آن دیده می شود. این دوره تا اواخر قرن ۵ به طول می انجامد. از معروف ترین کتابهای این دوره عبارت اند از: عجایب البلدان، تاریخ بلعمی (اثر ابوعلی بلعمی)، دانشنامه علایی (ابن سینا)، سفرنامه ناصرخسرو، سیاست نامه خواجه نظام الملک توسی، قابوس نامه (عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر)، تاریخ بیهقی (ابوالفضل بیهقی ) و...
دوره دوم: از اواخر قرن ۵ با ایجاد تحول در نثر فارسی، به نثر فنی گرایش پیدا می شود. آغاز آن از زمان پیدایش کتاب کلیله و دمنه (حدود ۵۴۰ ه. ق) است و تا اواخر قرن هشتم به طول می انجامد. البته در این دوره نوشته هایی بسیار به نثر ساده هم به چشم می آیند. معروف ترین کتاب هایی که در این دوره به نثر متكلف و مصنوع نگاشته شده اند، عبارت اند از: مقامات حمیدی قاضی حمید الدین بلخی، راحة الصدور از نجم الدين محمد راوندی، مرزبان نامه از سعد الدين وراوینی، تاریخ وصاف و.....
دوره سوم: این دوره از اواخر قرن هشتم شروع می شود و تا قرن سیزدهم ادامه دارد. نثر این دوره حاوی تکلفات و تصنعات لفظی و لغات مهجور و ترکیب های غریب و قافیه پردازی های بیهوده است. از نمونه های کامل این سبك دژه نادری و تاریخ جهانگشای نادری تألیف میرزا مهدی خان استرآبادی منشی نادر شاه را می توان نام برد.
دوره چهارم: این دوره از آغاز قرن سیزدهم شروع می شود و تا ابتدای قرن چهاردهم به طول می انجامد. این دوره را دوره بازگشت ادبی نامیده اند. معروف ترین نویسندگان این دوره قائم مقام فراهانی، رضاقلی خان هدایت، میرزا محمد تقی خان سپهر، میرزا ملکم خان و عبدالرحيم طالبوف هستند. در این دوره نویسندگان از تکلف دوره پیشین به سوی سادگی و بی پیرایگی و کاربرد واژگان پارسی دوره های نخستین می روند.
دوره پنجم: نثر فارسی از اوایل قرن حاضر به این سو با ظهور عواملی چون پیدایش مطبوعات، آشنایی با تمدن اروپا، پیدایش جنبش مشروطه، ترجمه کتابهای اروپایی و.... دچار تحولاتی می شود. پایه نشر این دوره بر بی پیرایگی و سادگی است. نخستین پیشرو این سبك علامه محمد قزوینی است و پس از او دیگران نگاشته های خود را بر این سبک پی نهادند. سید حسن تقی زاده، ملک الشعرای بهار، جلال همایی، احمد بهمنیار، مجتبی مینوی، سعید نفیسی، محمدعلی ذکاءالملک فروغی، دکتر ذبیح الله صفا، عباس اقبال آشتیانی و... از آن جمله اند.
....
هما سادات حسینی - فرهنگ و هنر و ادبیات ایران و جهان
مهدی زیدآبادی نژاد
