جغرافیای تاریخی سمنان

موقعیت اساطیری و تاریخی سمنان:

شهر کوچک سمنان در درازای تاریخ، سرگذشتی شنیدنی دارد. وقتی بر آن می شویم تا بدانیم که نخست بار این قطعه از خاک خدا، که سمنان سر از آن برآورده، چه نام داشته است، به ما می گویند که:

سمنان شهری است از ایالتی که این ایالت را در هر دوره تاریخی، نامی بوده است. در دوران باستان، در تقسیمات شانزده گانه اوستایی، سمنان جزو ایالت چهاردهم، یعنی ایالت «ورنه Varena »، در منطقه جنوبی البرز «خوآرن» یا «خوآره» بوده. در دوره مادها و هخامنشیان دورنه» به «پرثو» یا «پارت» تغییر یافت. در عهد سلوکیان و اشکانیان «پذشخوارگر» یا «پتشخوارگر» یا «فرشوادجر» و سرانجام در دوره های اسلامی «کومش» یا «قومس» نام گرفته است. و امروز نام «سمنان» روی استانی نهاده شده که شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود و گرمسار آن را تشکیل می دهند که خود با دهها شهرک و صدها بخش و روستا، منطقه ای نسبتا وسیع از میهن بزرگ و محبوب ما را به وجود آورده اند.

مناطقی که در طول تاریخ سمنان نامیده شده اند:

یاقوت حموی، جغرافیدان معروف (اوایل قرن هفتم) می گوید که: سمنان، نام سه جایگاه است: ١- شهر بنامی است مجاور کومش قومس» و آن میان ری و دامغان است. برخی آن را به کومش نسبت می دهند و برخی به ری. من آن را دیده ام شهر بزرگی نیست، اما گروهی از خداوندان صلاح و دانش از آن برخاسته اند.

٢- دهکده ایست در خراسان.

۳- سمنان دیگر در شام است. مؤلف احسن التقاسیم» نیز در معرفی غزنین می نویسد: ... شهر چهار دروازه دارد. در بامیان، در سمنان...

آنچه اینک به نام «سمنان» مشهور است همان سمنان ردیف اول است .

شهر کهنسال سمنان:

میگویند شهر سمنان را «تهمورث دیوبند = زیناوند zeynawand ساخته است.؟ این روایت از قول حمدالله مستوفی در کتاب «نزهة القلوب» آمده که اگر درست باشد، قدمت سمنان به حدود هزاره های پنجم و چهارم قبل از میلاد می رسد.

ریشه نامگذاری سمنان:

مورخین برای یافتن ریشه و علت نامگذاری سمنان، مطالب بسیاری نوشته اند. مؤلف تاریخ سمنان، به اعتبار این نظریات، در باب وجه تسمیه سمنان، به جهار نظریه کلی دست یافته است:

١. احتمال داده می شود که مردم سمنان، قبل از ظهور زردشت، «سمنی» مذهب بوده اند و بتخانه آنان در محل فعلی سمنان واقع بوده است. خاصه که هنوز مردم سمنان و سنگسر، برخلاف لغت مکتوب، سمنان را «سمن» (Seman) و سمنانی را «سمنی» (Semani) می نامند.

۲- عده ای از اهالی سمنان می گویند: نام اصلی شهر «سیم و لام» بوده و بنای اولیه شهر به دست دو نفر از فرزندان نوح نبی به نامهای «سيم النبی» و «لام النبي» - که مقبره آنها در کوههای شمال شرقی سمنان، در محلی موسوم به «پیغمبران» واقع است ایجاد گردیده و لغت «سيم لام» در اثر کثرت استعمال و مرور زمان، به سمنان تبدیل شده.

۳- در روایات پهلوی، نام دو تن از دلیران «سکستان»، «سام» است. یکی پدر اثرط که در گرشاسب نامه بصورت شم و اصل آن «سام» است. و دیگری نواده گرشاسب و پدر «زال» سام مورد نظر ما، در اینجا سام اول، یعنی پدر «اثرط» است که در اوستا (ساما = sama) و در گرشاسب نامه شم آمده است . بدین ترتیب لغت «سامانان» یا «شمنان» را با توجه به تغيير الفاظ و لغات مشابه جغرافیایی و اینکه الف و نون آخر آن نیز علامت نسبت و مکان است، می توان به سمنان ارتباط داد.

۴- سمنان در اصل، مسکن «سکنان» بوده، که منسوب به طوایف «سکه ها» باشند. و الف و نون آن، نشانه نسبت و مکان است و نیز... «ساک سینیان» یا «ساکه سینیان» قومی از سکه ها بوده اند که افراد آن در سپاه داریوش سوم هخامنشی شرکت داشتند و آریان مورخ یونانی از آنها نام برده است. با توجه به اینکه داریوش سوم در نزدیکی های سمنان کشته شده است، نام نشیمنگاه «سکان»، برای سمنان و سنگسر معقول به نظر می رسد. بنابراین نام سمنان در اصل سکنان یا سکیان بوده و ... سرانجام بصورت سمنان گفته و ضبط شده است.

ليكن محقق دیگری از همشهریان ما، با نقد این نظریات، فرضیه جدیدی را در باب وجه تسمیه سمنان مطرح می سازد. وی با بهره گیری از مبانی و شرایط گوناگون، همچون: شرایط اقلیمی و مبانی مؤثر در نامگذاری مکانها، بررسی و تجزیه و تحلیل اماكن اطراف سمنان و ارتباط آنها با یکدیگر و بالاخره قواعد تطور زبانهای ایرانی، نتیجه گرفته است که به احتمال زیاد، واژه «سمن» یکی از صور تغییر شکل یافته «زمین» است و چون - بر طبق بررسی محقق مذکور – بسیاری از مناطق اطراف سمنان، دارای نامی هستند که مبنا و منشاء اقليمی دارد، بنابر این نام سمنان هم دارای چنین ویژگی می باشد. محقق نامبرده پس از بحث مفصلی در باره نام بخشهای واقع در منطقه سمنان، نتایج پژوهش خود را بشرح زیر خلاصه کرده:

١- سمنان = سمين (سنگسری) = زمین، کشتزار، خاک

۲- کویر =شوره زار، زمین بی حاصل و بی آب و گیاه

۳- بیابانک = سرزمین بدون آب

۴- درگزین = درگیزنه = دره و مسیلی که در آن گز، یا گزنه می روید، یا دره و مسیل کوچک

۵- سنگسر = جایگاه پر سنگ، سنگلاخ، سنگزار

۶- دربند = دره، راه تنگ و صعب العبور کوهستانی

۷- شهمیرزاد = شمرزی = سرزمین سرد، سردسیر، سردستان

8- پشته = سرزمین بلند، تپه، بلندی

و می افزاید که: واژه های سمنان، کویر و بیابانک مفاهیم انواع زمین کشتزا(= شوره زار، زمین بدون آب) و درگزین، سنگسر، دربند، شهمیرزاد و پشته، معانی انواع مناطق کوهستانی (دژه، سنگزار، راه تنگ کوهستانی ، سرزمین سردسیر و تپه) را در خود دارند و همگی آنها نیز دارای منشاء اقلیمی و شرایط آب و هوا می باشند و این مفاهیم با وضع طبیعی و جغرافیایی این مناطق، کاملا مطابقت دارد.

اما در بین عوام هم نظریه ای در باب وجه تسمیه سمنان رایج است که گرچه به زعم مؤلف تاریخ سمنان «غیر تحقیقی» و فاقد اهمیت و اعتبار است، ليکن باید آن را ذکر کنیم.

... در بین مردم سمنان ضرب المثلی شایع است که کشت و زرع گندم و جو در سمنان فقط كفاف سه ماه آذوقه این شهر را می کند و بهمین جهت نام سمنان را «سه ماه نان»می خوانند.

حد و حدود سمنان:

در فرهنگ جغرافیایی ایران آمده است که: سمنان از طرف شمال به خط الراس سلسله جبال البرز، از طرف جنوب به دشت کویر مرکزی، از خاور به شهرستان دامغان و از باختر به گرمسار و فیروز کوه محدود است.

سمنان در ۲۴۲ هزار گزی تهران واقع شده است. طول جغرافیائی اش ۵۳ درجه و ۲۳ دقیقه و عرض جغرافیائی اش ۳۵ درجه و ۳۳ دقیقه و ۳۰ ثانیه و ارتفاعش از سطح دریا ۱۱۰۰ متر است. هوای سمنان معتدل و خشک است. این شهر می توانست خوش آب و هوا باشد، زیرا بین سر زمین سرسبز و مرطوب مازندران و دشت خشک کویر واقع است، اما حصار کوههای البرز و ارتفاع زیاد آن، اجازه عبور رطوبت و بخار دریا را به این سرزمین تشنه نمی دهد، و صحنه را برای ترکتازی بادهای خشک و هوای گرم و سوزان کویر، خالی می گذارد.

تابستان آن بسیار گرم و زمستان سرد است. بارندگی در زمستان و اوایل بهار به ندرت صورت می گیرد.

تنها قسمتهایی از شمال شهر نظیر شهمیرزاد و روستاهای اطراف آن که در دامنه کوهستان قرار گرفته، منطقه ای سردسیر است و ییلاق تابستانی اهالی است. در باره آب سمنان و سرچشمه و منبع آن و طرز تقسیم آن، در متن کتاب توضیحات کافی داده شده است.

گویا از روزگار قدیم مردمش در پرورش درختان میوه مهارت داشته اند و در کتب تاریخی در باب محصولات سمنان، از انار و انگور و بادام مویز و منقا و فستق و انجيره نام برده اند.