در کاوشهایی که در یکی از قدیمیترین مساجد بخارای حالیه یعنی مسجد مغاك عطار توسط باستان شناس شوروی و ششکینShishkin... بعمل آمده است، در عمق ۱۲ متری سفالینه هایی کشف شده است که احتمالا متعلق به سالهای اول میلادی میباشد. مسجد عطار ظاهراً همان مسجد قرون وسطایی ماخ است که مؤلفان اسلامی از آن نام برده و نوشته اند که در محل یکی از آتشکده های سابق بنا شده بود...
این خود دلیل بررواج دین زردشتی در این سرزمین بوده است و بعید نیست که محل مغاك عطار همان نقطه ای باشد که پیش از آن دیری بودایی در آنجا برپا بوده است. به این ترتیب مسجدی بر روی آتشکده ای که مخصوص مراسم مذهبی محل بوده بنا گردیده است و همین آتشکده به نوبه خود برروی یک وهاره بهاره یا فهاره بودایی ساخته شده است و این سه لایه مذهبی را میتوان به طور کلی به ادوار تسلط کوشانها، هفتالیان و مسلمانان بر بخارا مربوط دانست. بنا به گفته ،مسالک آتشکده ای در بخارا وجود داشته که از بناهای فریدون بوده است. پس از تسلط اعراب بر بخارا و گرویدن مردم این سرزمین به دین مقدس اسلام مدتی زیاد مردم از این دین پیروی و حمایت می کردند، تا اینکه در سال ۱۰۹ شخصی به نام مقنع در این سرزمین ،ظهور ،کرد، تعداد زیادی از مردم کرد او جمع شدند و در قلعه ای موسوم به بسیام و سنجرد که از توابع کش بود اجتماع کردند و متحصن گردیدند.
پیروان مقنع و کسانی که به دین او تمایلی نشان می دادند، در شهر کش از کاخها و همچنین قلعه نواکث را گرفتند. یک جمله معترضه در اینجا ضروری بنظر میرسد و آن اینکه پیروان مقنع را به نام سپید جامگان می نامیدند و این نام در مقابل شهرت سیاه جامگان است که از پیروان و طرفداران بنی عباس بودند. شدند جمع و بعضی شکی نیست که سپید جامگان یعنی پیروان مقنع، مخالفان سیاسی و اجتماعی و دینی بسیاری داشتند ولی با همۀ اینها کشته شدن مقنع و پراکنده شدن پیروان او خواهی نخواهی مستلزم چندین سال جنگ درواحه بخارا ونقاط دیگر ماوراء النهر بوده است زیرا بنا به گفته ابن اثیر مدت چهار ماه سفیدپوشان در شهر بومجکث با مخالفان خود جنگ کردند.
گفته شد که مردم بخارا قبل از آتش پرستی بت پرست بوده اند ولی در حقیقت باید گفت اسلام در سراسر خاور نزدیک از جمله بخارا با دیگر نواحی ما وراء النهر وحدتى بوجود آورد که این منطقه از دوره های هخامنشیان و اسکندر کبیر به بعد از آن به خود ندیده بود بخارا در دوران بخار خداتها Bukhar Khudatاز مراکز شهری بود اما در دوره اسلامی به شهری جهانی و بین المللی تبدیل شد که در اقصی نقاط عالم از اسپانیا گرفته تا چین معروف و سرشناس همه مردم بوده است. در دوره سامانیان بخارا از مراکز مذهب حنفی شد که شاید بنیانگذار آن خواجه ابو حفص نامی (۲۶۲ه) باشد.
دیگر از مذاهبی که در سرزمین بخارا فعالیت فوق العاده داشت، مذهب اسماعیلیه بود که موجب انتشار آن شخصی به نام مروزی و جانشین وی محمد بن احمد نخشبی از مردم نخشب یا نسف بخارا بوده است ولی متأسفانه از آثار نخشبی چیزی به دست ما نرسیده است بعد از امیر نصر فرزندش نوح روی کار آمد که نخشبی را اعدام کرد ۵۳۳۱) و پیروان او را نیز به همین سرنوشت دچار ساخت و این امر باعث شد که مجدداً مذهب تسنن برتری خود را در این ناحیه حفظ کند. در دورۀ قراخانیان مذهب حنفی و تصوف رواج یافت و بخارا به عنوان مرکز تعلیم و آموزش مذهب حنفی شهرت یافت در دوره تیموری فرقه مشهور نقشبندی توسط بهاء الدین نقشبندی -م (۵۷۸۹) در بخارا تأسیس شد. این مختصری از وضع مذهبی بخارا تا قرن هشتم هجری بود. البته بعد از آن نیز مذاهب و مسلکهایی در سرزمین بخارا بوجود آمده است که احتیاج به بیان همه آنها نیست.
خراسان بزرگ - دکتر احمد رنجبر
مهدی زیدآبادی نژاد
