فصل زمستان:
باد هایی که از مناطق فشار فزونی واقع در آسیای مرکزی به سمت غرب میوزند، اگر از سطح دریاچه ها عبور نکنند ، خواص بری آنها حفظ میشود، و در نتیجه برای شرق نزديك بارانی همراه ندارند، ولی اگر آمار بارندگی بررسی شود می بینیم که قسمت اعظم بارندگی فلات در زمستان صورت میگیرد . این حقیقت با آنچه راجع به باد های آسیای مرکزی گفته شد مغایرت پیدا می کند . پس منشاء بارندگیهای فلات ایران نمی تواند از آسیای مرکزی بوده باشد ، بنابراین باید دانست که ابرهای باران زای فلات ایران در فصل زمستان از کدام منبع دریائی سرچشمه میگیرند و یکمان Weickmann جریانات فشار نزولی را برای آسیای صغیر ترسیم نموده و گفته است :
«چون طبیعت باران های آسیای صغیر و فلات ایران با هم شباهت کامل دارد ، لذا می توان باحتمال قوی قبول کرد، که در اثر فشار نزولي يك يا چند رشته از این ابرهای بارنزا به فلات ایران برسد ، و پس از عبور از شمال وجنوب و مراکز داخلى فلات ، حتی تا هندوستان پیشروی کند و در آنجا بارانهای زمستانی را بوجود بیاورد» .
البته عوامل جوی فرعی دیگری نیز در فلات دیده میشود ، که موجب بارندگی میگردند ولی منشاء این عوامل فرعی هنوز برای اهل فن روشن نیست، اما این احتمال هست که با دریای مازندران پیوند داشته باشد . و به هنگام تحقیق، در فاصله ۱۸۰روزیعنی از ماه اکتبر تا آوریل در عراق و منطقه دریای پارس حدود ۳۰ تا ۳۳ بار فشار نزولی مشاهده شده است . اما در خود فلات تعداد این نوع فشار جوی در حدود ۲۰ تا ۲۰ بار دیده شده . و گمانی نیست که باران های کرانه های دریای مازندران از خود این دریاچه بزرگ چشمه میگیرند . زیرا همانطور که گفتیم ، جریانات سرد آسیای مرکزی در این فصل از فراز دریاچه اورال و بحر خزر عبور می کنند ، و به هنگام گذشتن از روی این منابع بزر آبی مقدار قابل ملاحظه ای بخار آب در خود جذب میکنند.
این باد های مرطوب که از شرق و شمال شرقی می آیند ، پس از برخورد به کوه های شمالی ایران متراکم شده و بارندگی های قابل ملاحظه ای تولید میکنند . و به هنگام فصل زمستان در اکثر نقاط فلات بارندگی ها بصورت برف ریزش میکند و این برفها معمولا تا اوایل بهار حتی در بعضی نقاط تا اواسط تابستان بر فراز قلل کوه ها باقی میماند ،و منبع و مایه رودخانه های دائمی فلات را تشکیل میدهد . با وجود این باید خاطر نشان سازیم که در فلات مناطقی که دارای برف و یخ دائمی باشند بسیار کم است، و همین اندك بودن باعث شده که تعداد رودخانه های دائمی کشور ایران نیز معدودر محدود باشد.
فصل بهار:
در سواحل بحر خزر مقدار بارندگی در بهار با مقدار بارندگی در فصل زمستان تقريبا مساوی است . مثلا مقدار بارندگی در زمستان ۱۷ درصد و در بهار ۱۳ در صد کل بارندگی سالیانه آنجا است.
در حالی که میزان بارندگی در مناطق فلات مرکزی و کوه های محیطی آن در فصل بهار قابل ملاحظه است ، ولی باید دانست که مقدار بارندگی زمستانه در حوزه های مسدود فلات بمراتب بیشتر از باران های بهاره است ، دوران طبیعی بهار در مناطق جنوبی فلات کوتاه تر از مناطق شمالی و شمال غربی و شرقی است.
فصل تابستان :
در فصل تابستان فقط در سواحل بحر خزر به مقدار قابل ملاحظه باران میبارد، در سایر نقاط فلات ایران در این فصل تقریبا از بارندگی خبری نیست .
بادهای موسمی اقیانوس هند فقط برای نواحی بسیار محدود جنوب شرقی ایران حامل ابرهای باران زا هستند، زیرا جهت این بادها از اقیانوس هند از سمت جنوب غربی به شمال شرقی است. ان دنباله جریانات جوی تابستانی جزایر آزور - که برای اروپا باعث نزول باران های تابستانی قابل ملاحظه میشوند و حتی گاهی موجب طغیان رودخانه های اروپا در این فصل می گردند - تافلات ایران ادامه دارند .
این جریانات با وجود آنکه منشاء بحری دارند و می بایستی برای کشور ما نیز ابر های باران زا بهمراه آورند ، اما به هنگام عبور از صحراهای گرم و سوزانی که جلو تر از فلات قرار دارند رطوبت خود را از دست میدهند ، یعنی درجه حرارت این جریانات جوی در ساحل شرقی مدیترانه بین ۱۶ تا ۱۷ درجه است ، ولی پس از عبور از صحاری شرق نزديك به ۲۹ تا ۲۸ درجه سلزیوس افزایش می یابد.
ضخامت توده های ابر اقیانوس هند، که به سمت فلات ایران حرکت میکنند از چند صد متر تجاوز نمی کند و بر اثر همین حجم اندك بارندگی قابل ملاحظه ای بهمراه ندارند ، بخصوص که پس از صعود تا ارتفاعات ۱۰۰۰ متری یا بیشتر در اثر برخورد با جریانات شمال غربی هر گونه خواص بارندگی خود را از دست میدهند.
و در فصل تابستان یکدهم از سطح فلات ایران تحت تاثیر باد های موسمی اقیانوس هند قرار می گیرد و نه دهم آن گذر گاه باد های شمال غربی هستند و بطور کلی فصل تابستان برای فلات ایران فصلی خشك و فاقد بارندگی است .
فصل پاییز :
فصل پاییز دورۀ محلی است بین باد های موسمی تابستانی و زمستانی ، یعنی باد های موسمی اقیانوس هند اندك اندك به سمت جنوب شرقی عقب نشینی میکنند و در نتیجه پیشروی فشارهای جوی اقیانوس اطلس به داخل فلات ایران بمرور افزایش می یابد ، و بر اثر همین افزایش تقریبا ۱۰ درصد کل بارندگی سالیانه ایران را بوجود می آورند .
سواحل بحر خزر ، در فصل پائیز بیشتر از فصول دیگر بارندگی دارد و مقدار آن در بعضی نقاط تا ۹۰در صد مقدار کل بارندگی سالیانه میرسد .
بطور کلی وضعیت اقلیمی فلات ایران در ماه های اول و دوم پائیز کم و بیش دنباله و ادامه اوضاع و احوال طبیعی فصل تابستان است.
مقدار بارندگی سالیانه:
از مشاهده نقشه اجمالی بارندگی سالیانه فلات می توان چنین نتیجه گرفت که سواحل بحر خزر پرآب ترین مناطق فلات ایران به شمار میروند. در دامنه های شمال غربی رشته البرز (تالش ) مقدار بارندگی حتی به ۲۰۰۰ میلیمتر در سال میرسد. پس از کناره های بحر خزر ، از لحاظ مقدار بارندگی سالیانه ، مناطق غربی وشمال غربی ایران را باید ذکر کرد . زیرا بارندگی سالیانه آنها در حدود ۵۰۰ میلیمتر است. ضمنا قلل کوه های سهندوسبلان تقریبا تا حدود ۱۰۰۰ میلیمتر بارندگی سالیانه دارند. و از مقدار بارندگی فلات ایران از سمت شمال غربی به سمت جنوب شرقی بمرور کاسته میشود و این امر با جهت باد های باران زا که از سمت شمال غربی به جنوب شرقی میوزند، منطبق است . این باد ها هر قدر به سمت جنوب شرقی پیش روند ، از مقدار رطوبت آنها کاسته میشود، لذا کاهش مقدار بارندگی از شمال غربی به جنوب شرقی عادی و منطقی است. و فلات ایران از باد های موسمی اقیانوس هند ، بجز قسمتی بسیار ناچیز بهره ای ندارد. در فصل تابستان فلات مرکزی ایران فاقد بارندگی است.
خصوصیات بارندگیهای فلات ایران:
شدت بارندگی در فلات ایران مانند کلیه نقاط بری و نیم بحری قابل ملاحظه است. باران های رعدآسا اغلب در مدت بسیار کوتاهی رودخانه های عظیمی بوجود می آورند.
و تحولات فوری جوی ممکن است با ریزش تگر نیز توام باشد ، که گاهی بزرگی آنها به درشتی فندق است واین نگرگها در فصول رشد و نمو نباتات خسارات فوق العاده بوجود می آورند.
پیدایش دوره های خشک ومرطوب :
در فلات ایران خشکسالیهای زیادی پیش آمده که ما در زندگی مردم ، خصوصا در ازمنۂ پیشین ، آثار دردآوری بر جای گذاشته است ، و از میزان محصولات کشاورزی تا حد زیادی کاسته است.
متاسفانه هنوز آمار کافی برای اظهار نظر در باره تناوب خشکسالیها ، وسالهای مرطوب در دست نیست .
اندره آسي وشتو لسهAndreas und Stolze بر اساس قحطی هائی که در سال های ۱۸۹۰ تا ۱۸۸۰ در ایران پیش آمده و همچنین با مقایسه اوضاع و احوال ایران با هندوستان ، باین نتیجه رسیده اند که هر ۱۰ تا ۱۱سال یکبار خشکسالی تجدید میشود . ضمنا این دوره با کسوف یازده ساله تطبیق میکند. البته باید در نظر داشت که در ادوار گذشته تنها خشکسالی موجب کسر و کمبود محصول سالیانه نبوده، بلکه حمله ملخ و سن و سایر آفات نباتی به مزارع مردم اغلب مزید بر علت می شده است .
سطح دریای خزر که فعلا در حدود ۲۷ متر زیر سطح دریاهای آزاد قرار دارد ، در ادوار تاریخی دستخوش تغییرات متناوبی بوده است . یکی از دانشمندان بنام برو کنر ( E . Brickner ) () این تغییرات را ، از سال ۸۸۰ تا ۱۹۱۰، بكمك گزارش های تاریخی مورخان و سیاحان و اسناد دیگر تحت نظم و ترتیب در آورده و به این نتیجه رسیده است که هر ۳۰ سال یکبار آب و هوای فلات ایران دچار تغییراتی میشود که این تناوب ۲۰ ساله در کتب هواشناسی به نام او ثبت شده است . و بروکنر نوسانات سطح آب بحر خزر راتابع بارندگی هائی میداند که در حوزه عظیم آن نزول میکند. همانطور که در توصیف حوزه های داخلی فلات یادآورشدیم بعضی از محققین معتقدند که آب و هوای ایران در ادوار تاریخی بطور یکجانبه خشك شده است.
از توضیحاتی که در باره منشاء بارندگی های فلات داده شد می توان چنین نتیجه گرفت که چون عوامل موثر در آب و هوای کشور ایران چندین هزار کیلومتر دورتر از این سرزمین واقع شده است ، ایران نمی تواند يك وضعيت خاص و محلی داشته باشد ، بلکه مانند سایر نقاط دنیا تابع جریانات عظیم بین قاره ها است . اگر آب و هوای ایران در ادوار تاریخی دستخوش تغییرات یکجانبه گردیده باشد، این تغییرات به اجبارشامل سایر نواحی که بین مبداء بارندگی و ایران قرار گرفته اند ، نیز میگردد . ولی وقوع دوره های متناوب خشکسالی و پر آبی حتمی است ، اما این امر دلیل بر خشك شدن يك جانبه فلات ایران در ادوار تاریخی نیست.
در پایان چنین نتیجه میگیریم که بارندگی در فلات مرکزی تقریبا در دوره محدودی که اکثرا از 5 تا 6ماه تجاوز نمیکند ، صورت میگیرد. در سایر ماههای سال یعنی در حدود ۹ تا ۷ ماه اثری از بارندگی دیده نمی شود .
چون بارش گاهی به صورت رگبار مای شدید نزول می کند ، در صورتی که جمع آوری و ذخیره نشود به زودی تبخیر شده ، یا در حوزه ها فرو میرودو در نتیجه از نظر اقتصاد آب بلااستفاده میماند.
پیشینیان ما باین امر وحقیقت آن کاملا واقف بوده اند و برای تنظیم جریان آب در فصول مختلف به ساختن سدهای ذخیره ای و یا تغذیه از منابع آبهای زیرزمینی در ادوار قدیم پرداخته اند.
آب و فن آبیاری – عنایت الله رضا ، غلامرضا کورس ، محمدعلی امام شوشتری ، علی اکبر انتظامی
مهدی زیدآبادی نژاد
