همزمان با زوال سلسله زندیه و به قدرت رسیدن قاجارها در ایران، تحولات مهمی در نظرات فقهی علمای شیعه به وقوع پیوست؛ و آن تفوق نظرات اصولیون بر اخباریون بود. نظرات فقهای شیعه در طول تاریخ مراحل چندی را گذرانده است. در قرن ششم هجری شیخ مفید استر آبادی نظراتی را به نام مكتب اخباری ترویج داد، اخباریون معتقد به استناد بی چون و چرا به احادیث، سنت و کتاب بودند. آنان روحانیون را از دخالت در امور اجتماعی و سیاسی منع می کردند. در دوره فترت میان فروپاشی سلسله صفویه و روی کار آمدن قاجارها، مكتب اخباری رونق زیادی یافت. در این دوره که همزمان با قدرت گرفتن نادر شاه افشار بود، وظیفه مجتهدین چه از جهت عقیدتی و چه از جهت عملی محدود شد. علما تنها روایتگر احادیث بودند. نقل بر عقل رجحان داشت. اخباریون، احادیث را به دو دسته صحیح و ضعیف تقسیم میکردند و معتقد بودند مردم به جای آنکه از مجتهدین پیروی کنند تنها باید پیرو ائمه معصومین باشند. اخباريون تنها استناد به کتاب و سنت را جایز میشمردند. در مقابل نظرات آنان، از سوی برخی روحانیون شیعه نظرات دیگری مطرح شد. این نظرات به نام مکتب اصولی مشهور گشت.
اصولیون، ادله احکام دین را کتاب، سنت، عقل و اجماع قرار دادند. آنان رسالت اجتماعی برای علما و مجتهدین شیعه قایل شدند و اجتهاد را واجب عینی با کفایی دانستند. اصولیون در مواقعی که دسترسی به علم میسر نبود، ظن مجتهد را مبنا قرار می دادند. آنان معتقد بودند که مجتهدین به ادله علمی و آیات و اخبار اهل بیت احاطه کامل دارند. اصولیون در مقام تعارض میان دلیل عقلی و نقلی دلیل عقلی را مقدم میدانند.پس از سقوط اصفهان و انقراض سلسله صفوی، سپاهیان افغان بر شهرهای مهم ایران دست یافتند. افغانها به غارت، چپاول و کشتار اقدام کردند. مراکز علوم شیعه در ایران نیز از تعرض افغانها در امان نماند. افغانهای سنی مذهب سختگیری و دشمنی بسیاری با روحانیون شیعه کردند. این مسئله به تعطیلی مراکز علوم اسلامی در اصفهان منجر شد. بسیاری از روحانیون شیعه به عتبات عالیه مهاجرت کردند. به دنبال آن مراکز علمی شیعه به این مناطق انتقال یافت. با انقراض صفویه و روی کار آمدن افغانها و سپس نادر افشار بسیاری از زمینهای کشاورزی موقوفه و مستغلات دیگر که تأمین کننده بخش مهمی از مخارج مدارس دینی، مساجد و بقاع متبرکه بود مصادره شد. با روی کار آمدن قاجارها، قسمت اعظم اموال موقوفه به صاحبانش عودت داده نشد. با آنکه قدرت اقتصادی روحانیون شیعه نسبت به دوره صفویه تضعیف شده بود اما برتری نظرات اصولیون باعث شد که اعتبار و نفوذ علمای شیعه بیشتر از هر زمان دیگری گسترش یابد. اقتدار روحانیون شیعه در برخورد با شاهان قاجار به مراتب بیشتر از اقتدار روحانیون عصر صفویه در رابطه با شاهان صفویه بود. یکی از دلایل این بود که شاهان صفویه خود را عامل حاکمیت مذهب شیعه در ایران میدانستند، حال آنکه شاهان قاجار چنین ادعایی نداشتند. دستگاه روحانیت شیعه پیش از به قدرت رسیدن قاجارها در ایران وجود داشت. حکومت افشار مشکلات فراوانی برای روحانیون شیعه فراهم آورد. میرزا مهدی خراسانی از روحانیون برجسته شیعه در جریان جنگ و ستیز خاندانهای قاجار و افشار در خراسان به دست افشارها کشته شد .در جریان کارزار و درگیری بین قاجارها و افشارها، افشارها به صحن امام هشتم پناهنده شدند و از آن مکان مقدس برای اهداف جنگی خود بهره جستند. سران قاجار نیز چاره را در به توپ بستن آنها میدانستند. اما علمای روحانی مشهد از تعرض و حمله سپاهیان قاجار به صحن مقدس ناراضی بودند. با اعلام نظر روحانیون، فتحعلی شاه از تعرض به آن مکان خودداری کرد .
فتحعلی شاه در قلع و قمع خاندان افشار، مدعی بود اعمال خلاف شریعت و توهین آنان به روحانیون شیعه دلیل لشکرکشی وی به خراسان بوده است. شاهان قاجار که با قدرت به حکومت دست یافتند با قاطعیت روحانیون شیعه مواجه شدند. شکوفایی فقه شیعه با ظهور روحانیون بزرگ همراه بود. محمدباقربن اکمل معروف به بهبهانی (ولادت ۱۱۱۷، فوت ۱۲۰۵ ه ق) مبانی فقهی و نظری اصولیون را تدوین کرد .
بنیان حکومت قاجار - فرزام اجلالی
مهدی زیدآبادی نژاد
