در این جستار به بررسی پوشاک دوره ساسانیان پرداخته میشود که در محدودهء زمانی بین 642-211 م. زندگی میکردند. نفوذ یونان در ایران تقریبا همزمان با آغاز این دوره از بین میرود و ما رجعتی به بالا پوشها و شلوارهای پارسی پوشاک مردان در گذشته های دور داریم.پوشاک دورهء ساسانی تفاوتهایی با پوشاک دورهء هخامنشی دارد، مثلا به جای پارچه های ساده وخشن که درپوشاک هخامنشی دیده میشود، در دورهء ساسانی ازپارچههای ابریشمی نازک ولطیف برای دوخت پوشاک استفاده میشد، به طوری که باوزش نسیمی تکان میخورد.
بعدها این پارچههای نازک مخصوصا به عنوان روبان برای تزئین کلاه، کمربند و کفش دورهء ساسانی به کار رفت، و یا تاجهایی (کلاه) با ریزه کاریهای خاص خود که هر پادشاه ساسانی برای خود طراحی میکرد به طوری که با فرم تاج (کلاه) پادشاهان سلف خود متمایز بود، و دارای اشکال شگفت آوری بودند.
شکل شماره (1) نشان دهندهء یکی از اولین شاهان ساسانی است (نرسه 302-293 م). در لباس وی شنلی هم دیده میشود که اثری از نفوذ یونان است، اما بقیه لباس وی کاملا پارسی میباشد. تاج شاه نیز ظاهرا از تیارا (کلاهی که پارسیان باستان بر سر میگذاشتند) تاج میترا نشأت گرفته است و بر روی موهای حلقه حلقه وی قرار دارد که توسط تور پوشش داده شده است. پایهء تاج دارای نواری از روبان است که در پشت تاج گره خورده است و انتهای نوار پهن و مواج میباشد. پیچش موهای بلند وی به طرز اغراق آمیزی در مورد ریشهایش نیز دیده میشود. روبانهایی نیز روی کفشها گره خوردهاند. همهء لباس از پارچه نازک و ظریف دوخته شده است و همانطور که گفته شد نشان دهندهء تضادی با پوشاک خشن هخامنشی میباشد، لباس پسر بچه هیچ توضیحی نیاز ندارد (شکل شمارهء 2)، چون تقریبا با لباس شکل شماره (1) مشابهت دارد، بجز تاج (کلاه) وی که شبیه شکل شماره (3) میباشد و الهه آناهیتا را نشان میدهد که در حال اعطای حلقهء سلطنت به شاه نرسه است و حلقه سلطنت نیز با روبانهای مواج بزرگ گره خورده است.
تاج آناهیتا با اشکال مارپیچ احاطه شده، اما حلقه های موی او که بر روی شانه هایش ریخته یادآور موهای یونانی است البته نه زمان اسکندر، بلکه دوران قدیمیتر که میتوان از روی نقاشیهای موجود بر روی ظروف قرن 6 و اوایل قرن 5 ق.م. آن را تشخیص داد.
مطلب کوچکی که باید دربارهء بقیهء لباس این الهه به آن اشاره کرد مربوط به شنل و لباس بلند وی است که شاید بتوان گفت نشان دهندهء نفوذ یونان باشد که تغییر شکل یافته است، ولی روبانها به لباس الهه حالت پارسی میدهد. این سه پوشاک به عنوان نمونههای باقیماندهء ساسانی از نقش برجستهها برگرفته شدهاند، و هنوز نیز در قسمتهای مختلف ایران از این نقوش وجود دارد.
شکل شماره (4) اردشیر دوم (383-379 م.) پادشاه دیگر ساسانی را نشان میدهد، او در دستش حلقه سلطنت را نگه داشته است. تاج (کلاه) مخصوص وی شامل گویی با حلقههای درهم پیچیده شده و روبانهای مواج است که از بالای کلاه بلند وی بیرون زده است، شاید جنس این کلاه از فلز گرانبهایی باشد، و نه از نمد، اما با این همه دارای شکل خاصی است. در حاشیه پشت این تاج (کلاه) نواری از روبان تا شده وجود دارد، موهای پادشاه بلند و فر شده است، یک حمایل مرصع بر روی شانههای پادشاه خورده است، به طوری که در تصویر میتوان روبانهای مواج بلند را که در انتهای حمایل بهم گره خوردهاند دید.
کمربند از جلو گره خورده است و تزئینات بند شمشیر (با طرح موجدار) تنها نشانهء نفوذ یونانی است که در این لباس دیده میشود. نیم تنهء تنگ چسبان که دارای طرح مناسبی برای سوارکاری میباشد و شلوار نیز به نظر میرسد که از پارچه نازکی دوخته شده است.
شکل شماره (5) به پادشاه نامدار ساسانی بهرام گور (438-420 م) تعلق دارد. این تصویر از یک ظرف نقرهای مربوط به کارهای اواخر ساسانی بدست آمده است، که قسمتی از این مجموعه در موزهء ارمیتاژ (سن پترزبورگ روسیه) نگه داری میشود.
پادشاه لباس شکار به تن دارد، نیم تنهء وی مانند نیم تنهء اردشیر دوم (شکل 4) زیر بازویش جمع شده است. کمربند جواهر نشان وی در پشت کمر با یک شال مواج پهن تمام میشود. همهء لباس این پادشاه نمونهء کامل یک پوشاک پارسی است و طرح تاج (کلاه) و آرایش مو و ریش وی در مقایسه با نرسه (شکل 1) بسیار ساده و ملایم است.
شاه خسرو دوم (628-590) در شکل شماره (6) دیده میشود. این تصویر از روی اصل آن برداشته شده است که اینک در کتابخانه ملی پاریس موجود است خسرو دوم نیز مانند بهرام گور لباس شکار به تن دارد.
تاج جواهر نشان وی کوتاه و تا روی پیشانی او گرفته است و روی آن یک کلاه کوچک پارسی است که آن نیز جواهر نشان بوده و با بالهای عقاب، هلال ماه و یک کره پر شده است واین تاج را برجسته و استثنایی نشان میدهد. یک حمایل دور شانه و یکی نیز دور کمر وی دیده میشود و علاوه بر آن یک بند شمشیر نیز به همراه بند دیگری که تیردان را نگه میدارد جالب توجه است.
شکل شماره (6) با طرحهای برگرفته از عناصر یونانی تزئین گشته است، نیم تنه و شلوار شکل شماره (6) بنظر ضخیمتر از لباس شکل شماره (1) و (5) است.
شکل شمارهء (7 الف) الهه آناهیتا در حال منصوب نمودن خسرو دوم با قدرتهای سلطنتی اش نمایش میدهد، پوشاک الهه چندان تفاوتی با شکل شماره (3) ندارد ولی در شکل شماره (7 الف) تاج جواهر نشان کوچکتر و سادهتر است. روی سر وی یک انار (سمبل الهه آناهیتا) بجای حلقه مو قرار دارد. روبانهای مواج بسیار کمتر دیده میشود و شنل وی نیز با طرح نیمدایرههایی پر شده است. شکل شماره (7 ب) تصویر بزرگ شده عناصر تزئینی موجود بر روی شنل میباشد و شکل شماره (7 پ) یکی از قوسهای موجود بر روی تاج آناهیتا را در مقیاس بزرگ نشان میدهد. شکل شماره (7 الف)تا(7 پ) از یک نقش برجسته گرفته شدهاند، موضوع این نقش برجسته اعطای مقام پادشاهی به خسرو دوم میباشد.
شکل شماره (8) از یک ظرف نقرهای موجود در موزهء ارمیتاژ (سن پترزبورگ روسیه) برداشته شده است. این شکل مربوط به یک تیرانداز ساسانی یا پارتی میباشد.
کمان این تیرانداز شبیه به کمانی است که خسرو دوم شکل شماره (6) در دست دارد. پارچه نیم تنهء تیرانداز از جنس چیندار است و چکمه های بلند و نوک بالای وی نیز اشاره به یک منبع خارجی دارد.
شکلهای شماره (11-10-9) پوشاک زنان اواخر ساسانی یا بعد از ساسانی را نشان میدهد. شکلهای شماره (11 و 9) از یک ظرف نقرهای است که اینک در کتابخانه ملی (پاریس) موجود میباشد. این تصاویر زنان را در حال حمل هدایایی نشان میدهد. این پوشاک نیاز به توضیح اندکی دارند. شکل شماره(9) روسری به سر دارد، اما شکل شماره (11) فقط یک گیسوبند با روبانهای مواج در پشت سر دارد. شکل شماره (10) نقش زنی را نشان میدهد که تصویر او از ظرف نقرهای ساسانی موجود در موزهء روسیه بدست آمده است. این زن مو بلند بافتهای دارد و با برگ گیاهان تزئین شده است و حالت چشمگیری به آن داده است، اما پوشاک هر سه نفر کاملا باهم متفاوت است بنظر میرسد پوشاک زنان در طی دوران ساسانی کمی دچار تغییر شده است اگرچه افراط شدید هنر در این دوره، در نظر اول، تأثیر خاصی را ارائه میدهد. ولی سبک پوشاک زنان آنچنان تفاوتی با پوشاک زنان آشوری ندارد.
تزئینات ساسانی
باید خاطر نشان کرد که تزئینات موجود بر روی پوشاک دوران سلوکی و اشکانی به طور مشخصه دارای ویژگی یونانی است. به عنوان مثال نقش برجستهء شکل شماره (12) عملا دارای تمامی جزئیات برگرفته از منابع یونانی است،اما زمانیکه منسوجات ساسانی بررسی میشوند متوجه یک نکته جدید و شاخص میشویم.
شکل شماره (13) یک نمونه ابریشم ساسانی است که یکی از آن در موزهء ویکتوریا و آلبرت (لندن) و یکی هم در موزهء هنرهای تزئینی (پاریس) وجود دارد و به صورت اریب و با دو طیف از رنگ سبز بافته شده است و نقوش روی آن شامل دایرههای متصل به هم و نقش یک حیوان است که از نشانهای اشرافی آن دوره بوده است، در ضمن وجود شاخ و برگ بین دایره ها نشانهء دوری از نفوذ یونان را نشان میدهد. طرحهای موجود بر روی این منسوجات در اروپا بسیار پر طرفدار بودند، به طوری که نه تنها از ایران آن زمان صادر میشد بلکه بعدها نیز در قسطنطنیه (استانبول فعلی) نیز بافته شد. یک طرح شناخته شدهء ساسانی «طرح فیل» است که از مقبره شارلمانی در اکس لشپی (*) یافته شد. این پارچه از مقبرهء پادشاه که در قرن دهم میلادی گشوده شد بدست آمد. یک نمونهء رنگی خوب از «طرح فیل» مذکور در موزهء ویکتوریا و آلبرت (لندن) وجود دارد.
ساسانیان به وسیله اعراب در سال 642 م. واژگون گشتند، اما هنر ساسانی از بین نرفت. سلسله مغلوب یعنی عباسیان پوشاک خود را با پوشاک ساسانیان تطابق دادند و پوشاک زیبای ساسانی در هنر دوران اسلامی نفوذ کرد و پادشاهان افسانهای پارس همچون جمشید فراموش نشدند. و میتوان تمام حال و هوای بزمهای شبهای عربی را احساس کرد که اعراب پوشاک الهام گرفته از پوشاک بهرام گور و خسرو دوم میپوشیدند.
نهایتا نمیتوان فقط به مشاهده این شیوه پر نقش و نگار شگفت انگیز بسنده کرد، آنجا که با آنچه در مصر و بین النهرین تجسم یافته است مقایسه میشود. ممکن است که چینهای افتاده و روبانها سلیقه شخصی هنرمند و طراح لباس آن دوره بوده باشد، اما نمیتوان در مورد تاج (کلاه) تجملی شاهان ساسانی چنین ادعایی کرد تاج پادشاهان مصری ترکیبی از کلاه «سرزمینهای علیا و سفلی» است و در مقایسه با انواع تاجهای ساسانی در عین جالب بودن موقر و بی آلایش میباشد.
در حالیکه پادشاهان آشوری و پادشاهان قدیم پارس تاجهای با شکوه و با صلابتی داشتند.
در پایان باید گفت در اواخر سدههای میانی و نوزایی در اروپا در پوشاک مردان هیچ پدیدهء اضافی را نمیتوان مشاهده نمود.
......
باستان پژوهی - تابستان 1381 - شماره 9
این مقاله ترجمه ای است از:
HOUSTON, M.G., ANCIENT EGYPTIAN, MESOPOTAMIAN AND PERSIAN COSTUME AND DECORATION, LONDON: ADAM AND CHARLES BLACK, pp.174-187
دیدگاهها