-نویسندگان نهضت ساده نویسی: طالبوف، زین العابدین مراغه ای، میرزا آقا تبریزی، آقاخان کرمانی، میرزا مهدی تبریزی، حبیب اصفهانی، قائم مقام، فاضل خان گروسی، میرزا تقی علی آبادی، دهخدا، آخوندزاده از ویژگی های نثر قائم مقام کوتاهی جملات توام با کلمات ساده و روان و دور از لفاظی های قدیم است.
- نخستین نمایشنامه نویس ایرانی به سبک غربی میرزا فتحعلی آخوند زاده است که شش نمایشنامه خود را تحت عنوان تمثیلات به فارسی ترجمه کرده است.
- طالبوف و مراغهای نخستین نمونه های داستانی جدید را از انواع رتالیسم اجتماعی پدید آوردند.
- از نخستین آثار ترجمه شده پتر کبیر، شارل دوازدهم و اسکندر کبیر هستند.
- در دوران مشروطیت تا ۱۳۲۰ شمسی در شعر: بهار، عارف قزوینی و ابوالقاسم لاهوتی و نویسندگان، دهخدا، نسیم شمال، نیما، صادق هدایت ظهور کردند.
- نیما، «بنیانگذار شعر نو»، محمد علی جمالزاده «پیشوای داستان کوتاه فارسی به سبک جدید» و دهخدا «بنیانگذار طنز انتقادی» جديد با نوشتن چرند و پرنده.
- گروه ربعه در سال ۱۳۰۷: متشکل از بزرگ علوی، صادق هدایت، مینوی و مسعود فرزاد بود. برجسته ترین اثر بزرگ علوی کتاب چشمهایش است.
-اولین رمان تاریخی در ایران به نام شمس و طغرا نوشته محمدباقر خسروی کرمانشاهی است. رمان های تاریخی دیگر: مظالم ترکان خاتون نوشته حیدر علی کمالی، دلیران تنگستان نوشته محمد حسین رکن زاده آدمیت، عشق و سلطنت یا فتوحات کوروش کبیر نوشته شیخ موسی کبودر آهنگی، داستان مانی نقاش و انتقام خواهان مزدک نوشته صنعتی زاده کرمانی.
- اولین اثر نقد ادبی را در نوشته های میرزا فتحعلی آخوندزاده می توان دید.
- اولین رمان اجتماعی فارسی تهران مخوف نوشته مشفق کاظمی است.
- محمد مسعود، تفریحات شب را به تقلید از در غرب خبری نیست اثر ماریا رمارك نوشته است.
- قدیمی ترین درام منظوم تاریخی نمایشنامه ای است به نام سرگذشت پرویز که آن را علی محمد خان اویسی در استانبول به چاپ رسانده است.
- نخستین کسی که به تحقیق در فرهنگ و زبان های ایران پیش از اسلام همت گماشت و بخش های پنج گانه اوستا را به فارسی ترجمه کرد، استاد ابراهیم پور داوود بود.
- تقی رفعت و نیما یوشیج را آغازگران نقد ادبی جدید در ایران دانستند.
- برای اولین بار زین العابدین تبریزی تحت حمایت عباس میرزا دستگاه چاپ را وارد ایران کرد و رساله فتح نامه میرزا ابوالقاسم قائم مقام را چاپ کرد.
- اولین روزنامه پایتخت «کاغذ اخبار» نام داشت که میرزا صالح شیرازی مدیریت آن را برعهده داشت و در دهلی چاپ می شد و بعدها در زمان امیرکبیر تحت عنوان «وقایع اتفاقیه» دائر شد و ۱۰ سال بعد به صورت مصور و با نام روزنامه «دولت علیه ایران» انتشار یافت.
-روزنامه های ایرانی خارج از کشور: روزنامه «اختر » که در استانبول چاپ می شد. از نویسندگان آن آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی را می توان نام برد. روزنامه «اختر» اولین روزنامه به سبک جدید در خارج از ایران بوده است و نخستین روزنامه ای بود که با چاپ سنگی منتشر شد. روزنامه «قانون» در لندن به مدیریت میرزا ملکم خان ناظم الدوله روزنامه «حکمت» در قاهره به مدیریت میرزا مهدی خان تبریزی روزنامه «ثریا» در قاهره مؤسس آن میرزا علی محمد خان کاشانی روزنامه « حبل المتین» در کلکته نویسنده آن سید جلال الدین کاشانی مؤيد الاسلام روزنامه «ملت سنیه ایران» آرم ملی آن تصویر مسجدشاه بود. روزنامه «شرف» و «شرافت» به مدیریت محمد حسن خان اعتمادالسلطنه انتشار یافت. تصاویر «شرف» را غفاری برادر کمال الملک و تصاویر «شرافت» را مصورالملک و میرزا موسی آماده می کردند. از مهم ترین همکاران روزنامه «قانون» سیدجمال الدین اسد آبادی بود.
....
هما سادات حسینی - فرهنگ و هنر و ادبیات ایران و جهان
مهدی زیدآبادی نژاد
