اندیشه ملاصدرا پس از مرگ وی رونق بسیار یافت . علاوه بر مکتب اصفهان که وی گرداننده اصلی اش بود، اندیشه وی از نظر اغلب فیلسـوفـانی که پس از او پیدا شدند اهمیتی اساسی یافت و بصورت عالیترین وجه تلفیق و شکل نهائی فلسفه در اسلام ایرانی درآمد که جریان های گوناگونی چون وجه اشراقی فلسفه بوعلی، حکمت اشراقی سهروردی و عرفان نظری ابن عربی همگی در آن در قالب اصول تشیع اثنی عشری باهم تلفیق شدند و بصورت مقدمات درگذشت ناپذیر فلسفـه ای نبوی درآمـدند. اندیشه ملاصدرا درواقع بیشتر از مقوله حكمت الاهی است تا از مقوله فلسفه بمعنای خاص کلمه . و فلسفه اسلامی نیز تنها بصورت حکمت الاهی و عرفان توانسته است تا بامروز در ایران دوام بیاورد . در منتخبات آثار حکمای الاهی ایران از قرن هفدهم تا امروز، که کربن با همکاری سیدجلال الدین آشتیانی فراهم آورده ، حدود بیست تن از متفکران اسلامی معرفی شده اند و پیداست که اندیشه ملاصدرا چه نفوذ عظیمی بر فیلسوفان بعدی داشته است . افسوس که کربن فرصت اتمام این طرح را نیافت . اما مطالعات او و مقدمه هایی که در این زمینه نوشته بود پس از مرگ وی با عنوان ایرانی اسلامی در قرن های هفدهم و هژدهم، در ۱۹۸۱ منتشر شد .
کربن، علاوه بر کسانی چون رجبعلی تبریزی (۷۰-۱۶۶۹)، عبدالرزاق لاهیجی (۶۲-۱۶۶۱)، ملا شمسا گیلانی (قرن هفدهم)، سيد احمـد علوی عاملی اصفهانی (۱۶۵۰)، ملا محسن فيض کاشانی (۱۶۸۰)، قاضی سعید قمی (۱۶۹۱)، فاضـل هـنـدي (۱۷۲۱)، ملا عبـدالـرحيـم دمـاونـدی (۱۷۳۷) و بسیاری دیگر که آثارشان را بررسی کرده است، در دنباله کارش در تاریخ فلسفه اسلامی که در «آنسیکلوپدی پلیاد» منتشر شده است، به پیوستگی حیرت انگیز اندیشه ملاصدرا در قرن نوزدهم (در مکاتبی چون مکتب ملاعلی زنوزی (۱۸۴۱-۴۲) در تهران؛ ملا هادی سبزواری متـولـد ۱۷۹۸، در خراسان) اشاره می کند که تا بامروز ادامه یافته است. درواقع همه آثار زنوزی از اندیشه های سهروردی و ملاصدرا الهام می گیرد همچنانکه سبزواری هم، بعنوان مثال، نمونه اعلای حکمائی است که سهروردی آنان را در ردیف اول حکما قرار می داد : حکمائی که هم در فلسفه بحثی و نظری استاد بودند و هم در ذوق عرفانی سبزواری نیز مانند ملاصدرا به تقـدم وجود بر ماهیت عقیده داشت و تعالیم استاد را ادامه داد . درمورد سید محمد طباطبائی هم به همین سان، که از فیلسوفان اشراقی بود و در ۱۹۸۱ وفات یافت . آثار و نوشته های سیدجلال الدین آشتیانی نیز در حکم شرح و تعلیق عالمانه ای بر آثار ملاصدراست . و اینها همه نشان می دهد که اندیشه ملاصدرا چه سرنوشت پرباری در ایران داشت و هنوز هم با وجود مخالفت زمانه به حیات خود ادامه می دهد . بعقیده من كربن نخستين متفکر غربی بود که نشان داد فلسفه اسلامی با آمدن ابن رشد در شن زارهای بیابان ناپدید نشد، بلکه برعکس، با تغيير ديد و پرهیز از جدا دانستن جبران ناپذیر ایران و دانش، بصورت عرفان درآمد و به تلفیق حیرت انگیزی دست یافت که کار ملاصدرا نمونه اعلای آن است. این جریان هنوز هم ادامه دارد و متفکرانی داریم که فلسفه از دید آنان چیزی جز نگاه عرفانی به جهان نیست .
آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی – هانری کربن
مهدی زیدآبادی نژاد
