مزدک نامه در دو کتاب سیاست نامه و فسطاط العداله به گونه ای افسانه ای روایت شده است. بدبینانه ترین دیدگاه علیه مزدک در این دو روایت، که شباهتهای بسیاری با هم دارند، آمده است. در آن ها آمده است که مزدک برای فریب مردمان و قباد، نیرنگی ساخت که گفتار او را در آتش گاه از زبان آتش بشنوند. در واقع، راویان، شمین نیرنگ را عامل مهم گرویدن مردمان و قباد بدو دانسته اند. ضمنا، خسرو فرزند قباد نقشی محوری در این دو روایت دارد؛ هموست که زیر بار افسون مزدک نرفت و با درایت خود و کمک خواستن از موبدان سایر شهرها، به ویژه ایالت پارس خاستگاه اصلی ساسانیان، نهایتا توانست مزدک و پیروانش را در مهمانی ساختگی نابود سازد. قباد با آن که در این دو روایت کاملا در حاشیه است، به سود فرزندش خسرو از سلطنت کناره می گیرد. در واقع، راویان این دو روایت بر حقانیت خسرو، بددینی و ناحق بودن مزدک و کشتار مزدکیان تأکید کرده اند. در مقابل، سه روایت دیگر در تاریخ طبری، شاهنامه و فارس نامه، که واقع گرایانه تر است و رد پای افسانه در آن ها دیده نمی شود، احتمالا برگرفته از خدای نامه اند. در آنها احترام قباد، در حد یک پادشاه مقتدر، لحاظ شده است. به هر حال، دبیران می بایست در نگارش تاریخ رسمی ساسانی محذوراتی - همچون احترام به سلسله نسب پادشاهان، حرمت قباد و واقع گرایی رعایت می کردند. بنابر این، می توان گفت که دو روایت نخست به صورت مجزا و به دستور خسرو انوشیروان، برای توجیه عوام منتشر شده است. به همین دلیل، به نظر نگارندگان، دو روایت نخست، پس از قتل عام هواداران قباد و انجام کودتای درون خانوادگی با کمک بزرگان و برخی موبدان شهرها، به دستور خسرو انوشیروان و در توجیه این اقدامات مبدعاند نگاشته شدند. در آنها نقش خسرو انوشیروان بسیار پررنگ شده است و حتی به قباد بدبینانه نگریسته شده است.
نویسندگان همه روایات گمنامند؛ اما احتمالا دبیران ساسانی مامور نگارش آن ها بوده اند. البته پس از نگارش، این روایات به مرور شاخ و برگ یافت و آن چنان که مورد نظر حکومت ساسانی بود، در افواه منتشر شد. البته این شاخ و برگ ها عمدتا در دوره ساسانی اضافه شده، به جز اندک اضافاتی که در دوره اسلامی، به دلیل گسترش اسلام بدان الحاق شده، مانند آن بخش از روایت موجود در سیاست نامه، که مزدک می دانست پیامبری می آید که دین او جاودانه خواهد ماند و او خودش را به جای او جلوه داد .
شهرت مزدک نامه ها به حدی بود که حتی با سقوط ساسانیان، شهرت آنها از میان نرفت و به گونه دیگر و بنا به دلایل محکم تری توسط دستگاه تبلیغاتی خلافت عباسی تا سده پنجم هجری / یازدهم میلادی مورد استفاده قرار گرفت.
بررسی تمام ویژگی های این روایات نیاز به بررسی گسترده تری دارد؛ اما آنچه، به طور کلی، در مزدک نامه ها جلب توجه می کند، احترام به انوشیروان و ایرادات بر قباد پدر او، و معجزة دروغین مزدک در به سخن آوردن آتش (فقط در روایت سیاست نامه و فسطاط العداله) است. نگرش بیشتر منابع به مزدک منفی است و پیداست که این امر ناشی از تبلیغات ساسانی است. بنابر این، به طور کلی، مزدک نامه ها در موارد ذیل مشتر کند ...
1. واقعه کشتار مزدکیان در آنها به صورت بسیار برجسته ذکر شده است. شاید بتوان گفت که این روایات، در واقع، بیان تحریف گونه کودتای خسرو انوشیروان علیه پدرش قباد بوده که در دوره آغاز پادشاهی او رواج داده اند.
۲. همچنان که پیشتر گفته شد، تمام این روایات درباره دوره ای طولانی از پادشاهی قباد، از بازگشت دوباره او به قدرت تا پایان پادشاهیش (۴۹۹ تا ۵۳۱)، خلا اطلاعات دارد. به عبارت دیگر، از لحاظ تاریخی، این روایات فقط شامل اطلاعاتی درباره ورود مزدک به دربار قباد و کشتار او و هوادارانش است. ضمنا، در تمام منابع مطالب مربوط به مزدک جدا از تاریخ رسمی دوره قباد، که مأخوذ از خدای نامه بوده، آمده است و این مسأله، به گمان نگارندگان، ناشی از دخالت صریح حکومت ساسانی در تحریف واقعة جنبش است.
٣. نکته جالب توجه در این روایات موضوع عقیده بسیار مشهور و مناقشه برانگیز اشتراک اموال و زنان منتسب به مزدک است، که این امر در این روایات برجسته نیست و بنابراین، نمی توان بر پایه آنها عقاید مزدک را به طور واقعی ترسیم نمود. بنابر این، می توان نتیجه گرفت که این امر را بعدها با استنباط غلط از مزدک نامه ها به مزدک منسوب کرده اند.
تاثیر سیاست در تدوین و گسترش مزدک نامه ها
دکتر عباس زارعی مهرورز - دکتر نورالدین نعمتی
مهدی زیدآبادی نژاد
