سیمای شهر میبد

میبد از شهرستان های استان یزد است ، که در شمال غربی این استان قرار دارد و از شمال و شمال شرق به شهرستان اردکان و از جنوب و غرب به شهرستان صدوق محدود می شود میبد در مسیر جاده اصلی یزد- تهران واقع شده است و ۳۰ کیلومتر با شهریزد فاصله دارد. این شهرستان در ۵۳ درجه و ۳۰ دقیقه و ۳۵ثانیه تا 24 درجه و ۲۰ دقیقه طول شرقی و ۳۲درجه و 5 دقیقه تا ۳۲درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی واقع شده است. مساحت این شهرستان حدود ۱۳۰۵/۳۱۲ کیلومتر مربع است، که در منطقه دشتی واقع شده و دارای یک بخش مرکزی و دو دهستان به نام های بفروئیه و شهیدیه است (سازمان جغرافیائی ۱۳۸۱: 555)

جغرافیای طبیعی:

میبد در مرکز دشت رسوبی وسیعی قرار گرفته است که از جنوب یزد تا اردکان و شمال آن کویر سیاه کوه امتداد می یابد ، حد غربی این دشت با قسمتی از ارتفاعات ایران مرکزی منشعب از شیر کوه محدود می گردد و حد شرقی آن تپه ها و کوههای پراکنده است، و شیب طبیعی آن از جنوب به شمال است، روستای رکن آباد در جنوب شهر بطور تقریب ۲۰ متر بلندتر از محله عشرت آباد در شمال شهر است، ارتفاع رکن آباد از سطح دريا ۱۲45 متر و عشرت آباد ۱۲۲۵ متر است، این شیب طبیعی سبب تسهیلاتی در امر انتقال آب از جنوب به شمال شده است، همچنین داشتن ارتفاع بیشتر در جنوب شهر موجب تعدیل گرما در این منطقه و بهبود نسبی شرایط زیست در آنجا گردیده است. ارتفاعات غربی و جنوب غربی میبد منبع عمده جذب رطوبت و تغذیه منابع زیرزمینی آب میبد می باشند ، پهنای این دشت در منطقه میبد بطور متوسط 45 کیلومتر در جهت شرقی – غربی است.(رضويان ۱۳۹۰ :۱۰)

آب و هوا:

میبد از لحاظ آب و هوا دارای ویژگیهای آب و هوای بری می باشد، زمستانهای سرد و کم باران و تابستانهای بسیار گرم از مشخصات آنست، در زمستان در جه حرارت میان ۱۰- درجه تا ۱+ درجه نوسان می یابد، حال آنکه در تابستان درجه حرارت گاه تا 45+ درجه سانتیگراد نیز بالا می رود. ریزش باران سالیانه در این شهر بطور متوسط 60 سانتیمتر بوده و تنها در ماههای زمستان و گاه اوایل بهار اتفاق می افتد .(رضویان، همان جا)

اقلیم منطقه با توجه به موقعیت کویری آن به صورت گرم و خشک بوده و تغییرات سریع و شدید حرارتی موجب وزش بادهای مختلفی می شود که این بادها معمولا در فصول مختلف سال و از جهات گوناگون می وزند، متغیر بودن نزولات جوی را می توان از ارتفاعات شیر کوه تاکویر نمک اردکان در شمال میبد مشاهده نمود که از ۲۵۰ میلیمتر شروع و تا 45-40 میلیمتر کاهش می یابد.

تغییرات درجه حرارت در زمستان و تابستان و حتی در شبانه روز بسیار شدید است . حداکثر و حداقل درجه حرارت منطقه بین ۲۰ درجه سانتی گرادزیرصفر تا 46 درجه سانتی گراد بالای صفر در نوسان است. سرد ترین ماه سال دی و گرمترین آن تیر ماه است و از خردادماه وزش بادهای گرم کویری از شرق به شمال شرق شروع می شود، که بیش از پیش بر شدت گرمای هوا در فصل تابستان می افزاید. علت وجود وزش باد در این منطقه تغییرات سریع و شدید حرارتی و عاری بودن دشت ها از پوشش گیاهی است. این بادها اغلب تبدیل به طوفان های شدیدشن می شود ، مخصوصا در دشت یزد-اردکان که میبد هم در حاشیه آن قرار دارد در حدود 60-40 روز از سال ما شاهد وزش این طوفانها هستیم. وزش طوفان های شن از اسفندماه شروع و تا خرداد و گاهی تا مرداد ماه ماه ادامه دارد آرام ترین دوره سال پائیز و ناآرام ترین دوره بهار است. سرعت این طوفان ها گاه تا ۹۰ کیلومتر در ساعت می رسد. جهت وزش بادها در فصل گرم سال از شمال به شمال شرق و در دوره های سرد سال از جنوب به جنوب غرب است . مهمترین این بادها عبارتنداز :

١-بادشمال: این باد در بهار و تابستان از سمت شمال غربی به جنوب شرقی می وزد که با خود مقداری رطوبت به همراه دارد و موجب ریزش نزولات جوی می شود. سرعت این بادبه 40 کیلومتر در ساعت می رسد.

۲-بادشمال شرقی: از جانب کویر می وزد ، و اغلب گرم و همراه با گرد و غبار است. این باد بیشتر موجب وزش طوفان های زیان آور می شود و سرعت آن تا۷۰ کیلومتر در ساعت می رسد. زمان وزش این طوفان ها اکثرا اوایل اسفند تا اواخر فروردین است .

۳-- بادجنوب غربی: این باد از جانب دامنه های شیر کوه و کوههای غربی شهرستان جریان می یابد و اغلب باعث گرمی و خشکی فوق العاده هوا و موجب انتقال تپه های ماسه ای به این منطقه می شود. سازمان جغرافیائی ۱۳۸۱: 555)

منابع آب :

این شهرستان فاقد هر گونه رودخانه و جریان سطحی است و مهمترین منابع تأمین کننده آب جهت شرب و کشاورزی قنات ها و چاههای عمیق است.

زمین شناسی :

در چهار دوره زمین شناسی در این منطقه ، نهشته های قدیمی وجود دارد که اغلب در مجاورت گسل ها و در بعضی موارد تحت تأثیر عملکرد آنها رخنمون پیدا کرده اند ، لذا از دیدگاه زمین شناسی می توان گفت که زمین شناسی شهرستان میبد جزئی از زمین شناسی ایران مرکزی است. و دوره های مشخص شده آن پرکامبرین پالئوزوئیک ، مزوزنیک، سنوزوئیک و کواترنری است که تشکیلات مربوط به دو دوره اول در ارتفاعات غرب شهرستان میبد گسترش دارد (همان : ۷-056) ارتفاعات:

مهمترین ارتفاعات میبد به شرح زیر است:

1- دم هفت ( domhafi) : کوهی است به صورت منفرد که در فاصله ۲۵ کیلومتری شرق شهر میبد با جهت شمال به جنوب شرق قرار گرفته است . ارتفاع این کوه ۱۹۳۶ متر می باشد طول این رشته کوه ۱۰ کیلومتر است.

۲- کوه اسماعیل : این کوه به صورت منفرد بوده و در فاصله ۲۹ کیلومتری شمال شرقی میبد واقع شده است. ارتفاع این کوه به ۱۸۸۹ متر می رسد.

٣- کوه لای بند: این کوه متنفرد بوده و در فاصله ۳۶ کیلومتری شمال شرقی شهر میبد واقع شده است. ارتفاع کوه مذکور ۱۹۸۰ متر است، کوه فوق دارای قاعده ای به مساحت 5 کیلومتر بوده و جهت آن شمال غربی- جنوب شرقی است که در منتهی الیه قسمت شمال شرقی دهستان شهیدیه قرار گرفته است .

4- کوه مروار (مرور) (marvar ):این کوه در ۲۱ کیلومتری جنوب غربی شهر میبد و در دهستان بفروئیه واقع شده و ارتفاع آن ۲۱۲ متر می باشد .

5- کوه میل گلوله: در ۲۲ کیلومتری جنوب غربی میبد با ارتفاع ۲۰۲۱ متر وطول حدود ۲ کیلومتر قرار دارد .

6- کوه هودر در ۳۰ کیلومتری غرب و کوه آشنیز در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهر میبد است (همان : ۹۰-۵۵۹)

پوشش گیاهی:

اراضی بوته زار و درختچه ای و جنگل بیشتر پوشش گیاهی این شهرستان را تشکیل می دهد، جنگلهای طبیعی از نوع درخت بادام کوهی در منطقه هو در در حدود ۷هزار کیلومتر وسعت دارد ، از انواع گونه های درختی در این منطقه می توان از درختان بادام کوهی و انجیر کوهی با ارتفاع حدود 4 متر، تاغ با ارتفاع حدود ۲/۵ تا ۳ مترو در خت گزرا نام برد، گونه های درختچه ئی شامل قيچ، اسکمبيل سالسولاو آتریپلکس است ، گیاهان بوته ای بیشتر شامل درمنه ، شوروگون است. در قسمت غرب شهرستان میبد ، مراتع وسیعی با پوشش گیاهی نسبتا خوب روئیده است و مساحتی حدود ۷۰۰هکتار را شامل می شود. (همان : ۵۹۰)|

جغرافیای انسانی جمعیت شهرستان میبد طبق آمار سرشماری جمعیت سال ۷۵در حدود ۵۹۱۶۱نفر بوده که از این تعداد جمعیت حدود ۳۱۱۲۱ نفر مرد و ۲۸۰۲۰نفر زن را شامل می شود. تعداد خانوار در این شهرستان حدود ۱۲۹۳۱ بوده که از این تعداد ۳۸۰۹۱نفر ساکن نقاط شهری و ۲۱۰۸۰ نفر ساکن نقاط روستائی می باشند. نرخ رشد جمعیت در دهه ۹۰-۱۳۵۵ ۵/۹ درصد و در دهه ۷۰- ۱۳۹۰ ، ۷/ درصد بوده است .

۸٤/۷ درصد مردم شهرستان میبد باسوادند ، میبد در دهستان به نام های بفروئیه و شهیدیه دارد ، که جمعیت کل آنها به حدود ۲۱۰۸۰ نفر می رسد، از این تعداد ۱۱۲۸۷ نفر مرد و حدود۹۷۹۳ نفر زن است. زبان مردم این شهرستان فارسی با گویش یزدی است. دین اکثریت قریب به اتفاق مردم اسلام و پیرو مذهب شیعه اثنی عشری می باشند. (همان : ۱۱- ۵۹۰) تعدادی زرتشتی نیز در روستاهای حسن آباد و مزرعه کلانتر زندگی می کنند.

ساختار اولیه میبد :

میبد تا چند دهه قبل دهستانی از توابع شهرستان اردکان بود و جمعیتی برابر با ۲۹ هزار نفر داشت ( مرکز آمار ایران ۱۳۷۵) وسعت آن به ۳۰ کیلومتر می رسید و از ۱۹ روستا به شرح زیر شکل گرفته بود ١- میبد (مرکز دهستان) 2- بشنیغان ( bashiYan) 3- کوچک ( kueok) 4- کوچه باغ - فیروز آباد 6- مهرجرد ۷- بيده ۸- خانقاه ۹- بارجین ۱۰- شور 11۔ محمود آباد ۱۲- شاه جهان آباد ۱۳: يخدان ۱۶- امیر آباد 15- ده آباد ۱۹۔ حسن آباد ۱۷- بفروئیه 18- رکن آباد ۱۹- مهر آباد.

بر اساس آمار بخشداری ، میبد شامل ۳۳ روستا و محله است، که در سالهای اخیر چند روستای آن به علت خشکیدن قنات غير مسکونی و برخی از روستاهای قبلا خشک شده مثل موسی آباد، بدر آباد ، دخمه و پناهگاه با حفر چاه عمیق احیاء شده است.

پیشینه میبد :

پیش از اسلام یزد جزء یکی از مناطق پنجگانه پارس به نام استخر خوره بود که از بزرگترین بخش های جغرافیائی اقلیم پارس محسوب می شد ( پیرنیا ۱۳۷۲: ۳۷۱) ناحیت یزد بزرگتر نواحی اصطخرباشد ، سه چهار جایگه مسجد آدینه دارد: کثه میبد و نائین و پهره (اصطخری ۱۳۹۸: ۹۷) در متون قدیم وقتی در مورد مکانی می نویسند مسجد جامع ( آدینه ) و منبر دارد یعنی امیر نشین است (افشار ۱۳۷۱: ۳۳۰)، تاریخهای محلی بنای بسیاری از آبادیهای یزد را به شاهزادگان با امیران ساسانی نسبت داده اند ، بنای میبد هم به میبدار سرهنگ یزدگرد اول (جعفری ۱۳۶۳ :۲۹) و هم به شاه مؤبد پسر شاه قباد منسوب است ، بنا به روایت اخیر نام اولیه آن نیز "مؤبدگرد بوده که به مرور تبدیل به میبد شده است (کاتب ۱۳۶۵ : 40) سند دیگری مربوط به سال دوازدهم سلطنت یزدگرد سوم ، نیز در جائی که اشاره به ناامنی های یزد در آن دوره دارد ، از دهی به نام مؤبدان نام می برد که ۸ قلعه و ۲۰۰ تفنگچی داشته و مردمش توانسته اند، در مقابل مهاجمان از خود دفاع کنند ، احتمال داده اند منظوراز مؤبدان" همان میبد است، زیرا در آن دوره جز میبد روستای دیگری در یزد نمی توانسته با این مشخصات وجود داشته باشد ( آیتی ۱۳۱۷: ۲۹۷ ) شاه پیروز ساسانی نیز در ده در ولایت یزد بساخت یکی فیروز آباد مجو مر دو دیگری فیروز آباد میبد(كاتب ۱۳۶۳: ۳۵) مهرنگار دختر انوشیروان نیز در کنار میبد دهی بساخت و آن را مهرجرد نام نهاد (جعفری ۱۳۶۳ ۳۱۰ ) با این تفصيل هسته مرکزی میبد که نارین قلعه بوده است ، قدمتی به مراتب دیرینه تر از این دارد و بر اساس یافته های جدید باستان شناسی پیشینه سکونت در این قلعه به اواخر هزاره سوم واوایل هزاره دوم پیش از میلاد می رسد (جانب اللهی ۱۳۸۱: ۲۸)

آثار و ابنیه تاریخی:

نارین قلعه ، مسجد جامع میبد (قرن اول اسلامی )مسجد جامع فیروز آباد(قرن هشتم) مسجد جامع بفروئیه (قرن هشتم) مسجدزیرک بیده ( معماری بو کنی) مجموعه کاراوانی رباط و بیش از 40 حسینیه و ۲۵۰ آب انبار قدیمی از اهم آثار تاریخی میبد است. استانداری یزد ۱۳۷۵: ۲۰۱)

چهل گفتار در مردم شناسی میبد – محمد سعید جانب اللهی