آهكهای آب بند در ایران باستان :
در مورد تهیه آهك های آب بند، میان راه هائی که ایرانیان پیموده اند باشيوه هائی که یونانیان و رومیان در پیش گرفته اند ، تفاوت فاحش وجود دارد . بطوریکه می توان گفت هريك از ملت های متمدن قدیم بدون تاثیر متقابل در یکدیگر به کشف آن پی برده اند . برای روشن شدن این مدعی ابتدا به شرح تهیه آهك های آب بند در ایران باستان می پردازیم.
اما در این زمینه نمیخواهیم به حدس از مقایسه عهد جديد و قديم سخن بگوئیم، بلکه از کتاب کرجی که هزار سال قبل از این نوشته شده است و در باره تهیه آهك آب بند توضیحاتی دارد ، شواهد خود را اقتباس میکنیم و «اگر مجرای آب سست و آبکش باشد باید کف جوی را با آجر بزرك وآهك كبود ساروج که مقصود همان آهك آب بنداست . فرش کنند . آهك كبود عبارت است از آهکی که با مقداری کمتر از وزن خود از خاك کوره آهک پزی در آمیزد . البته پیش از مخلوط کردن باید خاکستر را با تخماق آهنین نرم کنند .
این ضرورت دارد که راجع به خاکستر کوره های آهک پزی کمی بحث شود.ساختمان این نوع کوره ها در ادوار گذشته بسیار ساده بوده و بدنه آن بدون پوشش از همان زمین طبیعی تشکیل میگردیده است . نمونه ای از اینگونه کوره های آهک پزی طبیعی در رودبار گیلان هنوز هم مشاهده میشود . چون دیوار کوره از خاك رس تشکیل میشده موقع برداشت آهک پخته ریزش می کرده است و این خاکستر علاوه بر در برداشتن بقایای نباتی سوخته با مقداری خاكرس حرارت دیده همراه بوده که باین مخلوط خواص آب بندی می بخشیده است .
طرزدرست کردن ساروج که تا ۵۰ سال پیش معمول و مرسوم بود از این قرار است : آهك هوابند را پس از تبدیل به پودر آهك ، بوسیله آب پاشیدن روی آن ، با خاکستر کوره های حمام یا کوره های آهک پزی که خوب خوردشده باشد و کمی مواد اليافی (لوئی) مخلوط میکرده اند و پس از کوبیدن و بهم زدن بسیار از آن ملات آب بند برای پوشش داخل آب انبار ها و یا ملاتهای پایه های پل ها و سد ها بدست می آورده اند.
ملات های گچی درایران باستان :
زمان پیدایش گچ در ساختمان ها مانند آهك بسیار قدیمی است ولی شاید جدید تر از پیدایش آهك باشد . سنك طبیعی گچ پس از حرارت دیدن، آب ملکولی خود را از دست میدهد و سبکتر میشود که اگر آنرا نرم کنند و با آب مخلوط نمایند با سرعت زیاد سخت میگردد. و برای التیام دادن عناصر باربر ساختمانی در قدیم از ملات گچ استفاده میکردند مثلا ملاتی که در اهرام ثلاثه مصر به کار رفته است ملات گچی است.
چند سال پیش توسط دکتر نگهبان در هفت تپه کشفیات و حفاری تازه ای بعمل آمد که دو موضوع را برای ما روشن ساخت. یکی اینکه ساختن قوسهای آجری اختراع رومیان نمی باشد و دیگر اینکه ملاتهای بکار رفته در ساختمان قوسهای آجری قبور از نوع ملاتهای گچی بوده است .طبق کاوشها وحفریات گیرشمن مردم ایران باستان در ادوار اولیه سکونت و زندگی در فلات ایران قبور خود را زیر کف ساختمان های مسکونی میساخته اند . در مورد قبور کشف شده در هفت تپه نیز این رویه مشاهده می گردد زيرا قبر ها، در زیر ساختمان های مسکونی که بوسیله سقف قوسی تشکیل میشده است از یکدیگر جدا میشده اند ولی تقریبا در حدود یکهزار سال قبل از تولد مسیح روش جدیدی از طرف ساکنان این مرز و بوم در باره دفن اموات صورت گرفته است . یعنی از این دوره به بعد دیگر مردگان را در زیر ساختمان های مسکونی جای نمی دادند بلکه آنها را در محوطه معینی در اطراف ناحیه مسکونی دفن می کرده اند . گیرشمن روش قبلی را متعلق به بومیان فلات و روش بعدی در باره دفن اموات در محوطه قبرستان را مربوط به يك تحول جدید میداند که در کلیه شئون اجتماعی آن دوره رخ داده است و آنرا نتیجه غلبه و تسلط اقوام خارجی برسکنه قدیمی و بومی ایران میداند .
روی قبوری که در هفت تپه کشف شد ، پوششی بقطر ۱۰ سانتی متر از يك ملات بسیار سخت دیده شده که حتی در اطراف آنها سوراخی که احتمالا برای دسترسی به اموات در زیر زمین مناسب باشد تعبیه نموده اند که مانند يك سقف بتونی بدون خيز جلوه میکرد. این حالت باربری که فقط مربوط به ساختمانهای بتون مسلح است جلب توجه مینمود .
آب و فن آبیاری – عنایت الله رضا ، غلامرضا کورس ، محمدعلی امام شوشتری ، علی اکبر انتظامی
مهدی زیدآبادی نژاد
