برخی از مورخین داخلی و خارجی همداستانند که در سرزمین ایران به فاصله هر دو فرسنگ یک چاپارخانه دایر بود ولی فاصله مذکور در سرزمینهای متصرفی و عرب نشین ایران به دو برابر افزایش مییافت در هر چاپارخانه اسبهای یدک تازه نفس آماده بود که در صورت لزوم مورد استفاده پیکها قرار میگرفت چاپار اشیاء و مراسلات و مردم را از بزرگراهها عبور میداد.
پس از تصرف ایران به دست اعراب به مرور کلیه راه و رسم جاری در دیوان خانه ها به ویژه سیستم پستی ایران توسط آنان تقلید و بدون کم و کاست اجرا گردید. امروزه ما هر چه از اصطلاحات پستی ایران پیش از اسلام در دست داریم جملگی از قول و نوشته های دبیران ایرانی و مورخین عصر اسلامی میباشد که جا دارد با استناد به منابع مختلف از چگونگی گردش دیوان برید و شرح واژههای مصطلح آن و طرز اداره دیوان مزبور با ملحقات مربوطه سخن به میان آوریم.
برید Barid
آشنایی با واژه برید نخست مستخرج از کتب و منابع عصر اسلامی و آن به معنای چاپار و پست است. تقریبا تمامی دبیران و نویسندگان دوره اسلامی را عقیده بر این است که برید واژه ایست پارسی و ابتدا از دو کلمه بریده دنب تشکیل شده است و به استناد نوشته یک نویسنده ایرانی که خود عهده دار شغل و حرفه دبیری بوده برید کلمه ایست پارسی و در آغاز متشکل از دو کلمه بریده ذنب بر وزن بریده دم بوده که به مرور بدون قسمت آخرش بکار برده شده و بدین ترتیب این کلمه معرب و تخفیف یافت .
یک نویسنده دیگر ایرانی به نام حمزه پور حسن اصفهانی مطلب را چنین ادا میکند : داراب پور بهمن فرمان داد تا دم ستوران پستی را ببرند و آن ستوران را بریده دنب نامیدند آنگاه واژه را عربی کرده و نیمه انجامین آنرا حذف و برید خواندند.
پس از آنکه یونانیان در تاسیس و ترتیب دادن سازمان چاپار از ایرانیان تقلید کردند و سپس سایر ملل اروپا راه و رسم چاپارخانه را از یونانیان به عاریت گرفتند کلمه برید یا چاپار جایی برای خود در فرهنگ لاتین باز نمود.
ورد Verede کلمه لاتین چاپار است که از فرهنگ ایران در فرهنگ لاتین ریشه دوانیده و وجه تشابه نزدیکی با کلمه برید دارد. همچنین اسب چاپاروپیک و سکه چاپارخانه را که در طول راه بنامی شـد بـرید می خواندند. فاصله میان هر دو سکه حدوداً دو فرسخ یاد شده است.
دیوان برید
منابع موجود مؤید این امر است که از ابتدای بنیان تشکیلات چاپارخانه در ایران کارکنان اداری آن مرکب از تعدادی شاغل متشکل از ،سردبیر دبیر چاپار سواره و پیاده مستقر در ادارات مرکزی و سایر چاپارخانه های کشور بود. سردبیران یا روسای پستی از قدرت ویژه ای برخوردار و در حقیقت نظارت کامل بر اعمال استانداران و سایر مامورین دولتی داشتند.
آغاز تأسیس چاپارخانه
ما از چگونگی تمرکز ادارات یا دیوانها در عصر هخامنشیان اطلاعات جامع و گویایی در
دست نداریم ولی همین قدر میدانیم تکامل سیستم پیچیده اداری ایران اواخر دوره ساسانیان بی ارتباط با چندین قرن تجربه در زمینه گردش کار دیوانخانه های مختلف دولتی نبوده که با گذشت زمان و آزمون فنون و کسب رموز جدید توسط دبیران به دست آمده بود. نظریه اغلب مورخین بر این است که ساخت هرم اداری ایرانیان در روزگار ساسانی شامل چندین دیوان و در جوار آن ادارات کوچکتری بود که در راس آنها صدر اعظم قرار داشت. از اسامی دیوانهای مختلف آن زمان باید از دیوان ،خراج دیوان ،کشاورزی، دیوان جنگ دیوان نامه نگاری و دیوان برید نام برد که روسای آنها منتصب از طرف پادشاه بودند. صرفنظر از دیوان نامه نگاری یا منشات نویسی که رابط بین رئیس مملکت با سایر دیوانها قلمداد شده دیوان برید یکی از مهمترین ادارات دولتی محسوب و اهمیت ویژه ایی بدان داده میشد و اما بدعت مهمی که در زمان ساسانیان انجام گرفت عبارت است از استقرار دیوان خانه ها در پایتخت و ادارات مربوطه در شهرستانها که تابع دیوان مرکز و در حقیقت رابط بین مرکز با ولایات بودند بدین ترتیب در این زمان سلسله مراتب و مقررات اداری آن با دقتی خاص رعایت میشد. همچنین اکثر کارکنان برجسته اداری دیوان برید و ادارات تابع آنرا اجتماع دبیران تشکیل میداد به ویژه کلیه روساء و دست اندرکاران امور دفاتر همچنین منشیان و نویسندگان نامه ها و تذکره نویسان جملگی از دبیران بودند که تشریفات اداری و سیستم پیچیده آن به دست آنان حل و فصل میشد از طرفی کلیه مشاغل نیز انحصاری و طبق سیستم طبقاتی جامعه ساسانی از پدر به ارث میرسد نظام مذکور قرنهای متوالی در ایران پابرجا و بعدها به صورت سنت در ادارات ایران عصر اسلامی کم و بیش به چشم میخورد.
از قدیمیترین اسامی روسای پستی ایران که مربوط به زمان ساسانیان است میباید از ایزدگشسب و رام برزین نام برد که به ترتیب روسای دیوان برید در زمان خسرو انوشیروان و خسرو پرویز ساسانی بودند.
وظایف دیوان
این دیوان اختصاص به کسب اخبار و انتشار آن به صورت پنهان و آشکار به شخص اول مملکت و جمع آوری مرسولات اداری و توزیع آنها به دیوانهای مختلف داشت که اهم وظایف آن به شرح زیر است :
الف ـ نگاهداری و حفاظت از تاسیسات پستی چون چاپارخانه ها راههای چاپاری پلها فراهم آوردن وسائل و ابزار کارنامه رسانی مانند دفاتر و کیسه های نامه رسانی (خریطه)، ابتیاع ستوران اعم از شتر و اسب و استر و مهیا کردن علوفه برای چهارپایان در چاپارخانه ها و مراقبت از کبوترخانه های پستی
ب - استخدام ،پروانگیان کیسه داران دستینه گذاران و پیکهای چاپار اعم از پیاده و سواره و تعیین مواجب کارکنان به فراخور مشاغل آنان
ج - و اما مهمترین وظیفه دیوان جمع آوری و کسب اخبار از سراسر مملکت به وسیله خبرگیران و ارسال سریع آنها با پیکهای ویژه به مرکز بود با توجه به وظیفه اخیر چنین پیداست که دیوان برید علاوه بر وظایف بالا امر جاسوسی و خفیه نویسی را نیز برعهده داشت.
روش انتصاب
اغلب مدیران پستی از میان افراد شناخته شده و محارم نزدیک شخص اول مملکت انتخاب و در برخی موارد نیز از میان خاندان شاهی بدین سمت منصوب میشدند این رسم سنتی دیرینه و سابقه ای کهن داشت که تاریخ بدعت آن به دوران هخامنشیان برمیگردد به استناد منابع تاریخی اولین شاهی که پیش از رسیدن به سلطنت به شغل چاپاری اشتغال داشت کدمان داریوش سوم هخامنشی بود هر چند در نوشته های مورخین از نامبرده صراحتا به عنوان مدیر پستی یاد نمیشود ولی همینقدر نوشته اند که او پیش از رسیدن به پادشاهی شغل چاپاری داشته و نوشته های دولتی را به اطراف و اکناف کشور میبرد سوای مطلب مذکور انتصاب مدیران پستی از میان دبیران با تجربه و آگاه به فنون و رموز این حرفه صورت میگرفت چه اینکه ریاست چاپار منصبی بزرگ و صاحب آن شغل دبیری برجسته و از میان سایر دبیران گلچین میگردید .
این امر برای سایر روسای کوچکتر نیز مصداق عمل پیدا میکرد دسته اخیر وظیفه داشت کلیه رویدادها و اخبار را بدون تحریف به رئیس کل دیوان گزارش و او هم بدون کم و کاست آنرا تحویل رئیس مملکت و در نبود وی تقدیم صدر اعظم نماید.
رسم سوگند
جهت پیشگیری و عدم تحریف در اخبار مدیران برید پیش از آنکه به کار اشتغال ورزند طبق رسم دیرینه الزاماً میباید مراسم تحلیف ،بجا تا هرگز خلاف وقایع و اتفاقات خبری منتشر نسازند. وجود چنین رسمی در ادارات اولیه پست ایران اسلامی شناخته شده است و چون استناد ما در این باره تکیه بر ساخت اداری دیوان برید اسلامی بدون کم و کاست در اصطلاحات مرسوم آن به وسیله ایرانیان میباشد لذا میتوان نتیجه گرفت که این سنت در ایران پیش از اسلام نیز جاری و یقیناً ادای مطلب سوگند نمیتوانست خارج از نوشته های مذهبی کتاب اوستا و مقدسات دین کهن زردشتی باشد ولی ادای چنین رسمی در ایران عصر اسلامی دقیقا بر پایه سوگند به قرآن کریم کتاب مقدس مسلمانان بوده است.
مروری بر تاریخ پست ایران – ایرج کیا
مهدی زیدآبادی نژاد
