بین سالهای ۱۳۳۰ و ۱۳۸۰ (۷۸۲-۷۳۱ هجری) در تاریخ ایران بر اثر افزایش فشار بزرگان چادر نشین مغول و ترك و تشدید بهره کشی امیران وملوك الطوایف از روستاییان، آتش جنگهای داخلی تبز تر شد. پس از مرگ ایلخان ابوسعید جنگهای داخلی و مبارزه ملوك الطوایف بخاطر کسب قدرت در گرفت و در این گیرودار روستاییان وشهریان از غارت و چپاول و تجاوز لشکریان و برخی از امیران فئودال سخت زبان دیدند. جنگ و ستیز از سال ۱۳۳۰ (۷۳۱) تا سال ۱۳۵۰ (۷۵۱) میلادی بلاقطع در سرزمین ایران و کشورهای هم مرز آن درگیر بود و این خود روزگار مردم را بدتر کرد ولی موعد ورود ایشان راب عرصه مبارزه پیش انداخت. انقراض سیاسی دولت مغولی ایلخانان هلاکوئی (۱۳۵۳-۱۲۵۶ میلادی ۶۵۴ - ۷۵۴ ) پایانی بود که برای آن دستگاه لزوم تاریخی داشت. این سرنوشت تمام کشورهایی است که جهانگشایان از تکه های ناجور سرهم میکنند.
نا هم آهنگی اقتصادی وملی وفرهنگی و ضعف تولیدات کالایی و گرایش بسوی اقتصاد طبیعی و تفرقه شدید وعدم تمرکز که خود با دستگاه ملوك الطوایفی ملازمه دارد و بالنتيجة ضعف قدرت مرکزی ایلخانی، مجموع این عوامل زمینه انقراض دولت هلاکوئیان را فراهم آورد . عامل دیگری نیز اهمیت فراوان داشت : اگر در دوران نخستین ایلخانان - اعیان لشکری و صحرانشین مغول و ترك بحکومت مقتدر خان نیازمند بودند تا به اردوکشیهای موفقیت آمیز بپردازند و زمینهای تازه بدست آورند و غنایم جنگی تحصیل کنند ولی از آغاز سده چهاردهم میلادی که تسخیر زمینهای تازه متوقف شده و غنیمتهای جنگی کاهش یافت دیگر قدرت حکومت خان مورد نیاز اعیان مزبور نبود .
پس از مرگ ایلخان ابوسعید ( ۲۰ نوامبر ۱۳۳۵ میلادی)( ۷۳۶ ) فرزند ذکوری از وی بجانماند و ایلخانی که قدرت وی در سراسر کشور بسط یافته، شناخته شده باشد وجود نداشت . دستجات نیرومندی از فئودالهای محلی بخاطر کسب قدرت با یکدیگر در مبارزه بودند و ایلخانانی از بازماندگان چنگیزخان را که بیشتر با پادشاهان خیمه شب بازی مشابهت داشتند بسر تخت سلطنت می نشاندند و حکومت ایشان که بیشتر اسمی و ظاهری بود در حدود اراضی دستجات ملوك الطوایف یادشده مورد قبول واقع میشد . در این دوره پنج دسته اصلى ملوك الطوایف وجود داشت . یکی از این دستجات اعيان لشکری و سحرانشين مغول و تری که امیر ارغونشاه از خاندان جانی قربانی و قبيله مغولی اوبراتها دررای آن قرار داشت ، طوغای تیمورخان را که از بازماندگان اونچی گین برادر چنگیز خان بود، به ایلخانی شناخت و در خراسان و گرگان مستقر شد.
در پیرامون سال ۱۳۴۰ میلادی (۷۴۱ھ) دولتهای زیر در اراضی امپراطوری سابق ایلخانیان هلاکوئی وجود داشت :
١- دولت چوپانیان در عراق عجم و آذربایجان و ارمنستان .
٢- جلایریان در عراق عرب . بعدها این دسته ناحيه چوپانیان را هم تصرف کرد .
٣- دولت ایلخان طوغای تیمور در خراسان غربی و گرگان که در واقع توسط امبران طایفه جانی قربانی اداره میشد.
۴- دولت ملوك گرت (یا کرت) در هرات وخراسان شرقی و افغانستان.
۵- دولت ملك سپستان در حوزه رودهامون .
۶- دولت آل مظفر در کرمان و یزد .
۷- دولت انجویان در فارس و اصفهان . بعد در سالهای ۵۷-۱۳۵۳ مطابق ۷۵۹-۷۵۴) خاك ایشان را آل مظفر تصاحب کرد .
۸- متصرفات اتابکان لر.
۹- دست کم ده امیر نشین در گیلان و مازندران که در حقیقت مستقل بودند.
۱۰- دولت بحری صاحبان هرمز.
هر يك از دولت های یادشده متصرفات کوچکتر ملوك الطوایف و امیر نشینهای جزء را مشتمل بود . بعد از نخستین دور جنگهای داخلی (سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۰ میلادی مطابق ۷۴۱-۷۳۷ه) وضيع پريشان و پاشیدکی ایران از لحاظ سیاسی بقراری بود که در بالامذکور افتاد. از این سازمانهای بزرگ دولتی و محلی که بگذریم بسیاری از امیران و ملكان خرد و کلان نیز اعلام استقلال کرده کوشیدند تا هر چه بتوانند از قلعه و شهر وولايت بنصرف خویش در آورند.
فهرست اسامی این متغلبان خرده پا در مجمع الانساب شبانکاره آمده است . یاد آوری این نکته مهم واجب است که انقراض سیاسی دولت مغولی هلاکوئیان ( آخرین بازمانده آن - یعنی دولت ایلخان طوغای تیمور خان تا سال ۱۳۵۳ میلادی با ۷۵۴ در گرگان باقی بود) موجب سقوط کامل سلطة مغولان در ایران و سرزمینهای هم مرز آن نگشت . اعيان لشکری و صحرا نشین مغول و ترك در بسیاری از ناحیه ها تسلط سیاسی خویش را حفظ کردند . قدرت یاسای چنگیزی وسنتهای کشورداری مغولان واسلوبهای سبعانه بهره کشی فئودالی نه تنها در ممالکی که سلاله های مغولی نژاد بر آنها حکومت میکردند (مثل چوپانیان وجلایریان وطوغای تیمور) محفوظ ماند بلکه کم و بیش در کشورهایی که قدرت در دست اعيان فئودال اسکان یافته ایرانی یا تاجيك قرارداشت نيز ( آل مظفر وملوك كرت) جاری بود. در این سالها بود که بر اثر خروج و قیام مردم خراسان غربی شالوده دولت سربداران ریخته شد.
نهضت سربداران خراسان –نگارش : پطروشفسکی – برگردان : کریم کشاورز
مهدی زیدآبادی نژاد
