فشارهای سیاسی، قتل، آزار، شکنجه و فضای اختناقی که خلفای بنی امیه و پس از آنها بنی عباس برای علویان و اولاد علی بن ابی طالب (ع) به وجود آوردند، باعث شد تا گروهی از امامزادگان، احفاد و اولاد ائمه (ع) به همراه شیعیان و یاران خود به شهر های گوناگون ایران کوچ کنند.
علاقه مردم ایران به خاندان اهل بیت و اولاد و احفاد آنها یکی از دلایل هجرت امامزادگان و سادات به ایران است. مهاجرت امامزادگان و سادات در مقاطع مختلف زمانی دارای انگیزه های متفاوتی بوده است که به اجمال به شرح علل و عوامل آن می پردازیم.
ظلم و تعدی حکام اموی و عباسی یکی از دلایل عمومی مهاجرت علویان، شیعیان و اولاد و احفاد ائمه اطهار به ایران، اعمال شکنجه، زندان، خطر دستگیری، قتل، ناامنی، ایجاد جو رعب و وحشت و ازار شیعیان بود. در طول حکمرانی خلفای بنی امیه یا بنی عباس این امور به طور یکسان بر ضد علویان اعمال نمی شد و در مقاطعی که ظلم و تعدی حکام اموی و عباسی و سخت گیری آنها بر شیعیان تشدید و مناطق شیعه نشین به ویژه کوفه و مدینه ناامن می شد، طیف مهاجرت ها به ایران نیز گسترش می یافت. مهاجرت علویان به ایران به طور عمده از قرن دوم هجری آغاز شد؛ اگرچه پیش از آن نیز گزارشهایی از مهاجرت علویان به چشم می خورد، اما اندک و محدود است. با آغاز قرن دوم هجری که سیاست اعمال خشونت علیه شیعیان تشدید شد، میزان مهاجرت و امامزادگان به سرزمین های مجاور افزایش چشمگیری یافت.
پیامدهای این مهاجرتها مهم است، زیرا کسانی که از ظلم و تعدی حکام جور به ایران می آمدند، نقش حائز اهمیتی در بیداری مردم ایران نسبت به ماهیت حکومت های خودکامه بنی امیه و س پس بنی عباس بر عهده داشتند. همین موضوع زمینه مشارکت مردم ایران را در قیامهای بعدی فراهم کرد.
گریز پس از شکست قیام
دلیل دیگر هجرت سادات و علویان به ایران، حضور و مشارکت آنها در قیام علویان بر ضد جور خلفای اموی و عباسی بود؛ پس از شکست قیام، هنگامی که آنها تحت تعقیب و آزار قرار می گرفتند، به سرزمین های همجوار، به ویژه به ایران می گریختند.
نخستین گروه از علویان که تحت تعقیب خلفای اموی به ایران گریخت، یحیی بن زید بن علی بود. و همان طور که گفته شد، قیام زیدبن علی بن الحسین (ع) در سال ۱۲۱ بر ضد حکومت هشام بن عبدالملک مروان با شعار الرضا من آل محمد(ص) آغاز شد. زیدبن علی(ع) در خطابه ای هنگام قیام در کوفه چنین گفت: «انما ندعوكم الى كتاب الله وسنه نبيه و الى السنن أن تحیی و الى البدع ان تطففان اجيتمونا سعدتم و آن ابيتم فلست عليكم بوکیل»؟ مبلغان زیدبن علی در مناطق مدائن، بصره، واسط، موصل، ری، گرگان و خراسان فعالیت داشتند. از این رو، دامنه تعامل ایرانیان با زیدبن علی (ع) گسترده بود. هرچند که قیام زید در اثر کوتاهی مردم کوفه شکست خورد و در نتیجه او به شهادت رسید، ولی پیامد های قیام او در میان ایرانیان دامنه دار بود .
یکی از قیامهای شیعی که دامنه آن به ایران کشیده شد، قيام عبدالله بن معاویه از نوادگان جعفر طیار بود. وی قیامش را در سال ۱۲۷ در کوفه سازماندهی کرد و مردم را به بیعت با خود فراخواند. قیام او با شکست روبه رو شد و به ناچار به سمت ایران آمد. او مناطق جبال، همدان، اصفهان و فارس را تحت فرمان خود در آورد. مروان اخرین خلیفه عباسی با سپاهی عظیم او را شکست داد. عبدالله به خراسان پناه برد. وی سرانجام توسط ابومسلم خراسانی به قتل رسید
آمدن امام رضا (ع) به ایران
دلیل دیگر مهاجرت سادات و سوم، ورود امام رضا(ع) به ایران است . از ورود امام رضا(ع) به ایران تا هنگام شهادتش، ما شاهد ورود سادات و امامزادگانی هستیم که از راه های مختلف و به شوق دیدن امام رضا به ایران مهاجرت کردند. برخی نیز پس از آگاهی از توطئه مأمون برای قتل آن حضرت (ع)، پا به سرزمین ایران گذاشتند. بنابراین، هجرت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه به مرو یکی از علل عمده ورود امامزادگان به ایران به شمار می رود و در بر گیرنده طیف گسترده ای از مهاجرت سادات در یک مقطع زمانی کوتاه است .
هجرت حضرت فاطمه معصومه (س) به ایران
مهاجرت امامزادگان و سادات در دوران حضور امام رضا(ع) در ولایت عهدی و پس از آن با انگیزه های متفاوتی شکل گرفت. در این بار به هجرت حضرت فاطمه معصومه (س) در سال ۲۰۱ هجری که برای دید امام رضا(ع) به ایران آمد، اشاره کرد. همچنین پس از آشکار شدن توطعه مامون در آستانه شهادت امام رضا در سال ۲۰۳ هجری، گروه دیگری متشکل از برادران امام رضا(ع) در معیت احمدبن موسی عازم ایران شدند. مسیر ورود این دو کاروان از راه های کاملا متفاوت و با انگیزه های مختلف صورت گرفت.
هجرت احمدبن موسی و برادرانش از گسترده ترین هجرتهای امامزادگان به ایران در اوایل قرن سوم است. کثرت آرامگاه ها و مراقد امامزادگان در استان فارس اشکارا نمایان میسازد که شمار زیادی از امامزادگان، خویشان و سادات بنی هاشمماجرا به ایران مهاجرت کرده اند. برخی از منابع تعداد آنها را از ۷۰۰ تن تا 15 هزار تن ثبت کرده اند.
ویژگی های سرزمین ایران و مردم آن
بی گمان علاقه مردم ایران به خاندان اهل بیت و مشارکت آنها در برخی از قیامهای علوی بر ضد خلفای بنی امیه و بنی عباس باعث هجرت امامزادگان و احفاد آنها به ایران شده است. علاوه بر این، ویژگی های سرزمین ایران و دوری آن از مرکز خلافت و همچنین مناطق کوهستانی و سخت گذر ديلم و طبرستان عامل دیگری بود تا این مناطق، اقامتگاه مناسبی برای علویان و سادات باشد. خراسان نیز به علت دوری از مرکز خلافت مبدل به کانون قیام های شیعی شده بود.
گزارشی در دست است که نشان می دهد برخی از مهاجرت سادات به منطقه خراسان در زمان بنی امیه انگیزه تبلیغاتی و آگاهی بخشی داشته است. مقدسی در احسن التقاسیم فی معرفة الاقاليم و علامة نسابه، عزیز الدين بن احمد المروزی، در الفخری می نویسد: در دوران اموی مبلغان زیادی در لباس بازرگان به خراسان می رفتند و اقدام به افشای مظالم حکومت اموی و مصائب آنها برای اهل بیت (ع) می کردند. گزارش های دیگری نیز در دست است که جذب نیرو یا شرکت در قیام ها را از علل مهاجرت سادات و امامزادگان به ایران می داند.
خراسان در دوران بنی امیه، به ویژه در اواخر حکومت آنها، به مرکز قیام های ضد اموی مبدل شد و در دوران بنی عباس نیز همچنان شاهد قيامهای شیعیان بود. با ورود حضرت امام رضا در اوایل قرن سوم هجری به ایران، سادات و امامزادگان فراوانی به این شهر هجرت کردند که پس از شهادت آن امام همام (ع) در طوس، به اطراف و اکناف سرزمین ایران پراکنده شدند و خراسان تحت تأثیر حیات معنوی امام رضا، برای همیشه کانون شیعیان شد.
جلیل عرفان منش – جستارهایی در فرهنگ ایران
مهدی زیدآبادی نژاد
