١- گورستان کان گنبد
گورستان کان گنبد، در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام، و در مسیر راه ایلام به ارکواز ملکشاهی واقع است. این گورستان در دامنه یکی از پشته های کوه شاه نخجیر، از رشته های فرعی کبیر کوه، واقع شده و طول و عرض تقریبی آن، هر کدام ۳۵۰ متر است. این پشته، ترکیبی از صخره و خاك است، و گورها عمدتا در بالا و دامنه آن مشاهده می شوند.
۲- مقبره مهدی
منصور دوانقی دومین خلیفه عباسی در سال ۱۵۸ ه.ق، در مکه در گذشت و فرزندش، ابوعبدالله محمد المهدی، جانشین او شد. وی در سال ۱۶۹ه.ق، در ایالت ماسبذان کشته شد. راولینسون می گوید:
در نوشته های شرقیان از شهری به نام الرود واقع در ایالت ماسبذان نام برده شده که آرامگاه مهدی، خلیفه مشهور عباسی در آنجا قرار داشته است، از تشابه اسمی و همچنین با در نظر گرفتن این واقعیت که در این ناحیه خرابه، شهری دیگر یافت نمی شود، می توان دریافت که شهر الرود، همان رودبار است، اما در خصوص مرگ خلیفه مهدی، تاریخ نویسان روایات مختلف ذکر کرده اند، ولی آنچه با واقعیت نزدیکتر می باشد، این است که او در ناحیه رودبار به هنگام تعقیب بز کوهی، در حال تاخت به دروازه یکی از منازل مخروبه برخورد کرده و کمرش شکسته و جان خود را از دست داده است.
مؤلف کتاب مجمل التواريخ و القصص می نویسد:
... و بسیاری کارها و فتح ها کردند و از سال صد و شصت و شش، مسجد الحرام و مسجد مدينه رسول بفرمود تا فراخ کردند و عمارتش بیفزود، و چون سال صد و شصت و نه در آمد، مهدی به ماسبذان بمرد...
در محلی، که سابقا ده بالا نامیده می شد و امروز ایلام خوانده می شود، مقبره ای بود به اسم سید مهدی که احتمالا همان مقبره مهدی خلیفه عباسی بوده است. این مقبره که در وسط شهر ایلام، و در سه راهی خیابان سپه، برق، و مسجد والی قرار داشت، و از سنگ و گچ ساخته شده بود، اکنون ویران شده است.
۳- گورهای باستانی چوار
در بخش چوار شهرستان ایلام، چندین گور قدیمی کشف شده اند، که قدمت اشیای به دست آمده از آنها، به سال ۱۲۰۰ق.م، می رسد.
۴- گورهای باستانی چنار باشی
هیئت مشترك باستان شناسی ایران و بلژيك، در ناحیه چنار باشی شهرستان ایلام، تعدادی گور در کنار رودخانه ای خشك شده یافت، که بنا به رسم آن زمان، مردگان شان درون خمره های کوچک و بزرگ دفن شده بودند، و اشیاء و لوازم مرده نیز در کنار او در داخل خمره قرار داشتند. قدمت این گورها سال ۱۰۰۰ ق.م، تخمین زده شده است.
۵- قلعه اسماعیل خان
از دوران حکومت چند صد ساله والیان پشتکوه، در ارتفاعات شهر ایلام، قلعه متروکهای باقی مانده است که به نام قلعه اسماعیل خان والی معروف است.
۶۔ قلعه قيران
قلعه قيران، بر فراز کوهی قرار دارد که مشرف بر يك ناحیه جنگلی بسیار زیبا به نام ششدار یا ششدان است. شکل این برجستگی و موقعیت قلعه بر بالای آن، می تواند علامت مشخصه ای برای شهر ایلام باشد.
۷- قلعه والی
قلعه والی در شهر ایلام قرار دارد. این قلعه در زمان قاجار به عنوان اقامتگاه تابستانی والی پشتکوه بناشد. این بنای زیبا با معماری خاص خود به هنگام تسلط رضاشاه و فروپاشی حکومت محلی، به دست دولت افتاد و اداره دارایی استان ایلام مدتی در آن مستقر بود. فریا استارك می نویسد:
فرماندار در کاخ جدیدی سکونت داشت، روی نمای سردر که به سبک یونانی درست شده بود، در انتهای حیاط بیرونی تصویر نقاشی شده شاه در میان تزئینات گچ بری شده آویزان شده بود. در داخل حیاط نیز به سبك مرسوم در ایران در حوض ساخته بودند، تعدادی گل میخك و اطلسی و چند درخت کوچک انار کاشته شده بود که به حیاط حالتی سرخوش و دلپذیر داده بود؛ اتاق پذیرایی، كوچك و سه چهار فوت بلندتر از حیاط و مشرف بر آن بود.»
۸- قلعه امیرآباد
این قلعه توسط والیان پشتکوه در امیرآباد، کنار راه مهران - صالح آباد، از سنگ، آجر، خشت، و گل بنا شده است، و تعدادی اتاق، به مساحت ۱۲ متر مربع، و چند زیر زمین دارد. تاق اتاقها و دالانها ضربی و از سنگ و آجر، و بعضی فقط آجر، است.
9- قلعه حسین آباد
قلعه حسین آباد، که در محل فرمانداری کنونی شهرستان ایلام قرار داشت، در زمان حسینقلی خان ابوقداره، والی پشتکوه، توسط استاد آقای کرمانشاهی بنا شد، و ساختمان آن در سال ۱۲۹۴ ه.ق، به پایان رسید. لرد کرزن می گوید:
اقامتگاه تابستانی او بالاده در دره ای دور و جدا افتاده است که به آسانی قابل رسوخ نیست.
10- مسجد والی
مسجد والی، قدیمی ترین مسجد این منطقه، در شهر ایلام قرار دارد، که بیش از ۹۰ سال پیش، به وسیله والی پشتکوه بنا و به این نام معروف شد.
۱۱ - تپه كل ولی
تپه كل ولی، گورستان مردم کم بضاعت بوده است و قدمت آن به سده ۷ ق.م، می رسد. غیر از اشیای سفالی و آهنی چیز دیگری از آنجا به دست نیامده است.
۱۲ - تپه ورکبود
تپه ورکبود در انتهای دامنه کوهسار نزديك رود کشکان و به مسافت حدود ۲۰ کیلومتری شمال غربی ایلام قرار دارد. باستان شناسان در گودال قائمی که به درازای ۲۶ و پهنای ۱۱ متر حفر کردند، ۴۳ گور یافتند، که در عمق ۱/۳۰ تا ۱/۶۰ متر قرار داشتند.
تعدادی از این گورها با قلوه سنگها با تراش نامنظم پوشیده شده بودند، قلوه سنگهای بزرگی هم در جوانب گورها، برای استوار ماندن سقف شان، چیده بودند. گورها، به صورت گودال معمولی، در زمین محکم، و یا سردابی با دیوار سنگ چین، بودند. ابعاد هر دو نوع مقبره تقریبا مساوی، و جنس اشیای به دست آمده از آنها یکسان بود. استخوانهای کاملا پوسیده، به سختی امکان تشخیص طرح اولیه اجساد در روی خاك را به باستان شناسان، می دادند. اجساد به وضع خمیده، با اشیای زینتی و یا اسلحه ای که هنگام حیات با خود داشتند و نیز با لباس کامل، به خاك سپرده شده بودند. اشیای دفن شده همراه جنازه، سفالی و فلزی بودند. سفالها ضخیم و شکننده به رنگ قهوه ای روشن، خوب پخته نشده، و زودشکن اند، وغالبا بی نقش. برخی نمونه ها نقوشی بر بدنه ظرف داشته اند. شکل این ظروف عموما ساده است، و تعدادی از آنها بزرگ با بدنه ای کروی اند که دو برجستگی یا دو فرورفتگی در قسمت بالای آنها تعبیه شده اند. کوزه های بزرگتر، دودسته در طرفین دارند. ظروف تنگ یا قوری مانند، لوله ای ناودانی یا همانند قیف و دسته ای در کنار، و یا دسته های کوچکی چسبیده به بدنه داشته اند. اشیای فلزی به دست آمده در گورستان ورکبود از مفرغ یا آهن، به نسبت مساوی، بوده اند. از نوع اشیای آهنی و مفرغی کشف شده در این گورستان چنین استنباط می شود، که آهن فقط در ساختن اسلحه، و مفرغ منحصرا در ساختن اشیای با ارزش زینتی بکار می رفته اند .در گورهای این تپه ظروفی از مفرغ ، شبیه ظروف کشف شده در نمرود به دست آورده اند .قدمت آثار مکشوف در گورستان ورکبود، اواخر سده 8 ق.م و آغاز سده 7 ق.م است .
ایلام و تمدن دیرینه ی آن – ایرج افشار سیستانی
مهدی زیدآبادی نژاد
