گذری کوتاه بر اوضاع جغرافیایی و سابقه تاریخی کاشان
شهر کاشان که در منطقه ای واقع در حاشیه کویر قرار دارد، هزاران سال است که محل زندگی اقوام گوناگون بوده و تمدنی کهن را در خود جای داده است، چنان که تپه های موسوم به سيلك و آثار مکشوفه از این تپه (واقع در ۳ کیلومتری جنوب غرب كاشان) با هفت هزار سال سابقه تاریخی خود گواه این مطلب است. برای شناخت بهتر اوضاع اقلیمی و شهری و همچنین سابقه تاریخی این شهر گفتارمان را به دو بخش جداگانه تقسیم می کنیم:
الف - اوضاع جغرافیایی
ب - سابقه تاریخی
کاشان که همچون دیگر شهرهای حاشیه کویر، از يك سو پشت به کوهستان و از سوی دیگر روی به دشت کویر دارد با حدود ۲۱۰۰ هکتار وسعت و در ۵۱ درجه و ۲۷ دقیقه طول شرقی، ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه عرض شمالی واقع، و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۱۰۰۰ متر است.
قدیمترین تشکیلات زمین شناسی اطراف کاشان را تشكيلات انذریتی دوره ائوسن دوران سوم زمین شناسی تشکیل می دهد که در منطقه وسیعی از کوهستانهای جنوب کاشان سنگهایی که منشاء خروجی آتش فشانی دارند، گسترده شده اند. طبقات آبرفتی در دامنه های دشت کاشان در حدود ۱۵۰ متر است که به تدریج به طرف منطقه شمالی و کویری ضخامت آن کم می شود، جغرافی دانان، شهر کاشان را زمانی جزو ایالت جبال یا عراق عجم، محسوب می کردند تا این که بر اساس تقسیمات کشوری، قبلا یکی از شهرهای استان مرکزی و از سال ۱۳۵۵ تاکنون از توابع استان اصفهان محسوب می شود. از این شهر در ۲۲۰ کیلومتری جنوب پایتخت و در ۹۰ کیلومتری جنوب شرقی قم قرار دارد. کاشان که در ناحيه مرکزی ایران قرار گرفته است از طرف شمال به کویر و شهرستان قم، از جنوب به خاك اصفهان، از شرق و شمال شرقی به دشت کویر، از جنوب شرقی به اردستان، از سمت غرب به شهرستانهای دلیجان محلات و گلپایگان متصل است.
زبان مردم این شهرستان، فارسی است ولی در روستاهای حاشیه شهر، زبان رایجی و تاتی رواج دارد که اصل آن از واژه های فارسی دری یا فرس قدیم است. ضرابی در تاریخ کاشان می نویسد:
مردم بلوك (حومه) را زبانی دیگر است که اهل شهر از فهم معانی آن بی خبرند و آن را زبان رایجی گویند.
مذهب مردم این شهر شيعه اثنی عشری است. چنان که به واسطه ایمان راسخ، زهد و تقوی بی نظیر شیعیان آن از صدر اسلام تاکنون با نام دارالمومنین درصدر شهرهای شیعه نشین قرار گرفته و به نیکی از آن یاد شده است.
یاقوت حموی نیز در معجم البلدان در مورد ایمان مردم کاشان می نویسد: عده ای از علویان ساکن کاشان منتظرند که صبح فردا قائم آنها ظهور کند و در هر طلوع، مسلح سوار بر اسب به خارج شهر می روند و متأسف بر می گردند.
جهت سلسله جبال در این ناحیه، از شمال غربی به جنوب شرقی است که مهمترین قله های آن قله واقع در شرق «نیاسر» با ارتفاع ۳۶۰۰ متر قله واقع در جنوب «برزك» با ارتفاع ۲۵۰۰ متر، قله «هفت کتل» با ارتفاع ۳۰۰۰ متر و قله کرکس با ارتفاع ۳۸۰۰ متر می باشد.
آب و هوای کاشان در قسمت جلگه، گرم و خشك و در نواحی کوهستانی نسبتا سردسیر است. دلیل اصلی خشکی هوای کاشان مجاورت آن با دشت کویراست.
به حداقل مطلق درجه حرارت آن ۱۲ درجه سانتی گراد در دی ماه . . حداکثر مطلق درجه حرارت آن ۴۸ درجه سانتی گراد در تیر ماه. - متوسط ریزش باران ۲۵ ساله اخیر ۱۳۰ میلی متر می باشد.
- متوسط تبخیر ۱۰ ساله آخر ۲۵۰۰ میلی متر است. وزش بادهای کویری که از صبح تا شام جریان دارد. موجب حرارت و خشکی هواست و از شام تا بام که نسیم خنکی از جهت کوهستان جریان پیدا می کند باعث تعدیل هوای منطقه می گردد.
بادهای موسم به باد سرخ، باد شهریاری، بادسام، باد شمال و باد قبله از بادهای معروف این منطقه است که اکثرا از کویر به سوی کاشان می وزد.
طبق نقشه جغرافیایی سازمان نقشه برداری کشور شهرستان کاشان دارای ۴ بخش است.
ا- آران و بیدگل (۷ روستا) ۲- قمصر (جمعا ۴۵ روستا تابع بخش نیا سرو نمصر) ٣- نیاسر ۴۔ مرکزی و حومه (۳۲ روستا)
در کتاب فرهنگ جغرافیایی نوشته اداره جغرافیایی ارتش ایران تقسیمات کشوری شهرستان کاشان از سه بخش دانسته است:
بخش حومه :
شامل دهستانهای حومه، کویرات که مرز آن ابوزید آباد است و کوهپایه که مرکز آن راوند و مشهورترین روستای آن فين است.
بخش آران:
تنها يك دهستان دارد بنام آران.
بخش قمصر:
شامل دهستانهای جوشقان قالی، نیاسر، قهرود
- بر اساس تقسیم بندی سازمان نقشه برداری کشور، در مجموع ۸۴ ده آباد در شهرستان کاشان وجود دارد اما بسیاری از دهات دیگر نیز دیده می شوند که به علل مختلف (نبودن آب و ...) خالی از سکنه شده و متروکه شده اند (به طور کلی بین ۱۱۰ تا ۱۳۰ روستا در اطراف این شهرستان وجود دارد). |
در اراضی کشاورزی کاشان و حومه انواع درختان میوه می روید قسمت عمده زمین های این شهرستان زیر کشت پنبه و غله است. هم چنین گوجه درختی، سیب درختی، انگور، سبزی کاری و صیفی کاری، چغندر، هویج و شلغم از دیگر محصولات کاشان است. علاوه بر آن پرورش گل در بخش قمصر، هندوانه و طالبی در آران و کشت سیب زمینی در حومه رونق خوبی دارد که در نهایت انار فین، راوند و عطر و گلاب قمصر از شهرت ویژه ای برخوردار است.
در کاشان معادنی مانند مس، آهن، سولفات باریم، زاج سبز، نمک طعام، سنگهای مرمر و تراورتن وجود دارد که بعضی از آنها دست نخورده باقی مانده است. در زمینه صنایع دستی، از قدیم الايام حرف اول را می زده است و جایگاه و پایگاه اصلی صنایعی چون مخمل بافی، زری بافی، ابریشم بافی، پارچه بافی شعر بافی، قالی بافی، کاشیکاری و کاشیگری، سفالگری، مسگری و هنرهای فراوان دیگر بوده است که به دلیل رشد روز افزون تکنولوژی ماشینی اکثر رو به افول نهاده و تنها در زمینه صادرات فرشهای دست بافت در عرصه اقتصادی کشور، نقش مهمی ایفا می کند.
کاشان در زمره اولین شهرهای ایران است که صنایع کارخانه ای را در خود جای داده است. اولین کارخانه در سال ۱۳۱۳ شمسی تحت نام ریسندگی با سرمایه اولیه پانصد هزار تومان پایه گذاری شد و پس از آن کارخانه های دیگری مانند حریر و مخمل در سال ۱۳۳۸، تارو پود در سال ۱۳۳۴ ، كرك در سال ۱۳۴۵، پشم در سال ۱۳۴۸ و قالی راوند در سال ۱۳۵۰ به کار افتاد. از مهمترین صنایع ماشینی کاشان می توان از چندین کارخانه ریسندگی و بافندگی، کارخانه فرش ماشینی، قند سازی، پارچه بافی، بلور سازی، پلاستيك سازی و... نام برد. کاشان با بیش از ۲۰۰ واحد صنعتی پیشرفته و فعال یکی از مهمترین قطب های صنعتی کشور محسوب می شود.
در زمینه منابع آب، کاشان شامل رودخانه ها، قنات ها، چاه های عمیق، نیمه عمیق و چشمه سارهاست مهمترین رودخانه های این شهر رودخانه های هنجن، قهرود، لتحر ، وچم رود می باشند که همگی فصلی است و بیش از ۱۳۰ رشته قنات در اطراف شهر وجود دارد که بین ۴۰ إلى ۵۰ رشته آن هم اکنون مورد بهره برداری می باشد. علاوه بر قنات ها بیش از ۸ چشمه سار وجود دارد که چشمه سلیمانیه فين از آبدهی و اهمیت ویژه ای برخوردار است. کاشان بر سر شاهراه ارتباطی بسیار مهمی قرار دارد که پایتخت را به شهرهای جنوبی کشور ارتباط می دهد. این شاهراه کاشان را از طرفی به قم و تهران و از طرف دیگر به شهرهای جنوبی کشور همچون نائين، یزد، کرمان، بندر عباس و ... مربوط می سازد.
طبق اولین سرشماری نفوس، جمعیت کاشان در سال ۱۳۱۹ در حدود ۴۰۰۰۰ نفر، در سال ۱۳۱۷ به ۴۹۰/ ۴۶ نفر، در سال ۱۳۲۸ قمری جمعیت شهر ۵۰۰۰۰ نفر و سرشماری ۱۳۳۵ شمسی آمار عمومی ۴۵۹۵۵ نفر) و در سال ۱۳۴۵ به ۴۲۸/ ۵۸ نفر و در سال ۱۳۵۵ در يك رشد سریع به ۸۳۶ ۸۴ نفر، و طبق آمار سال ۱۳۶۱ جمعیت شهر ۲۵۱۱۳۷ نفر بوده است. جمعیت کاشان هم اينك نزديك به چهارصد هزار نفر می باشد.
پیشینه ی تاریخی شهر کاشان
در دوران بارانی بین آخرین دوره های یخچالی چهارم (زمین شناسی) به نظر می رسد در مرکز نجد ایران دریای پهناور و گسترده بود. این دریا با شروع عهد خشکی به تدریج کوچك و خشك شد که اکنون در محل آن کویر بزرگ مرکزی برجاست و بشر در دوره استقرار در روستاها در اطراف این محل اسکان یافته است، چنان که قدیمی ترین تمدنها را می توان در حاشیه هلالی شکل کویر یافت.
یکی از قدیمیترین تمدنهای این حاشیه، تمدن «سيلك» است. تپه های موسوم به سيلك واقع در ۳ کیلومتری جنوب غربی کاشان یکی از کهن ترین مراکز استقرار بشر در فلات مرکزی ایران به شمار می آید. حدود هفت هزار سال پیش مردم سيلك پایه و اساس تمدنی را بنیان نهادند که در دوره های مختلف پیشرفت شایانی را به دست آورد. و نشانه هایی از این پیشرفت و ترقی را می توان در آثار سفالین و اشیاء مسی و مفرغی به دست آمده از این تپه ها (تپه های شمالی و جنوبی سیلک) که امروزه زینت بخش اکثر موزه های معتبر ایران و جهان است، مشاهده کرد.
کاشان در دوران تاریخی در پرده ای از ابهام قرار گرفته است. به دلیل حفاری های ناچیز باستان شناسی در این منطقه، از اوضاع و احوال و آثار اشياء دوره تاریخی آن آگاهی دقیقی نداریم، ولی با این وجود چند بنای ارزنده از این دوران همچون «آتشکده نیاسر» و «آتشکده خرمدشت» (مربوط به زمان ساسانیان) و همچنین کشف سکه هایی از زمان هخامنشیان تداوم حیات و سیر پیشرفت زندگی را در این برهه از زمان در این منطقه کهنسال آشکار می سازد. علاوه بر آثار عینی، تاریخ نویسان فراوان از مردان نام آور و جنگجوی کاشان در این عصر (دوران ساسانی) سخن به میان آورده اند که در جنگهای بسیار شرکت کرده اند. اعثم کوفی تاریخ نویس بزرگ عرب از حضور ۲۰ هزار سوار جنگجوی قم و کاشان باد کرده است که در جنگ نهاوند حضور داشتند. کاشان در نخستین دهه های قرن اول هجری با هجوم عربها روبرو شد و پس از مقاومتهایی با از دست دادن استحکامات خود، تسلیم شده به تاراج رفت، حمد الله مستوفی در «نزهه القلوب بنای شهر کاشان را در دوران اسلامی به «زبیده خاتون» همسر هارون الرشید نسبت داده و در این مورد می نویسد: «در قرن دوم هجری مسلمانان در جایی بنام چهل حصاران زندگی می کردند.
کاشان در دوران آل بویه از رونق و آبادی خاصی برخوردار بود. و صنعت سفالگری و فلزکاری آن شهرت فراوان داشت. چنان که مقدسی در این زمان از کاشان چنین یاد می کند. کاشان شهری آباد و روستاهایی نیکو دارد کشتزارهایش بسیار، گرمابه ها نیکو نعمت فراوان و دارای دژ و خندقی است. با آغاز قرن پنجم و روی کار آمدن حکومت سلجوقیان ، کاشان اهمیت و اعتبار روز افزونی یافت در این زمان، مردان بزرگ و نام آوری از این شهر به خدمت حکومت در آمده و به مدارج عالی رسیدند، چنان که راوندی می نویسد: «اغلب وزراء و مستوفیان و دبیران دربار کاشان بودند، هنر و علم در این زمان كمال يافت و کاشان محل و منشاء فضل و ادب شد. در این دوره، شهر توسعه یافته و بناهای عمومی فراوان گوناگونی مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفاء (بیمارستان) و کتابخانه ساخته شد. بیشتر بناهایی که در دوره سلجوقیان بنا شده است به دلیل زلزله های پی در پی ویران شده و از میان رفته اند، ليكن آنچه باقی مانده، نشانی از توسعه و آبادی کاشان در این عصر می باشد، مهمترین آثار بجای مانده از این بناها مسجد جمعه است که در دوران سلجوقیان بازسازی شده دارای گنبدی آجری و مناره ای مزین به خط کوفی با تاریخ ۴۶۶ ه. ق است علاوه بر آن مناره پنجه شاه برج و باروی شهر» ، «بند قمصر» و «قلعه جلالی» از دیگر بناهای معروف این عصر به شمار می روند.
کاشان در قرن هفتم با حملات وحشیانه مغولان صدمات فراوانی دید و بخشی از شهر ویران شده به غارت رفت ولی دیری نپایید که به دلیل رونق کارگاه ها و بافت انواع قالی، پارچه، ساخت کاشی و سفال دوباره حیات خود را باز یافت. در این دوره بناهای تازه ای ساخته شده و بازار نیز گسترش یافت. در زمان جهانشاه قراقویونلو بناهای معتبر دیگری هم ساخته شده که برخی از آنها هنوز پا برجاست از جمله میدان سنگ و بناهای اطراف آن که به همت «عماد الدين محمود» بنا گردید.
با روی کار آمدن حکومت شاهان صفوی در قرن دهم هجری، اهالی کاشان که شیعیانی مؤمن بودند از حکومت آنان استقبال کردند. اگر چه زلزله ویرانگر سال ۹۸۲ ه. ق ضربه سختی به بناهای شهر وارد آورد لیکن در این دوره از تاریخ، کاشان در همه شئون ترقی فراوان کرده و به منتها درجه شهرت دست یافت صنعت و هنر بافندگی در این شهر به اوج ترقی وشکوفایی رسیده و بهترین و زیباترین انواع پارچه های ابریشمی، کتان، مخمل، مرغوبترین قالی های پشم و ابریشم در کارگاههای نساجی کاشان بافته می شد.
چنانکه شاردن سياح فرانسوی می نویسد: «اساس ثروت و حیات مردم کاشان از صنایع نساجی و ابریشم بافی و تهیه قطعات زربفت و نقره بافت تشکیل شده است. بازار کاشان در این دوره نیز رونق و گسترش یافت، شاه عباس در وسط بازار چهار سوق تازه ای بنام «قیصریها مشتمل بر دکان ها و کاروانسراهای مجلل بنا نهاد، ده ها بقعه متبرکه بازسازی و نوسازی گردیده و کاروانسراها و مساجد با شکوهی ساخته شد.
یکی از ارزنده ترین و مجلل ترین بناهای این دوران باغ فین است که در پنج کیلومتری جنوب كاشان بنیان نهاده شد.
کاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامی می گذراند و با آن که زلزله مهیب سال ۱۱۹۲ هجری قمری در واپسین سالهای حکومت زندیه شهر را ویران کرده بود و رونق زمان صفوی را نداشت ولی هنوز صنعتش بر سایر شهرها برتری داشت. شهر در این زمان گسترش یافته و بناهای فراوانی بدان افزوده شد. از جمله بناهای این دوران خانه بروجردیها، مسجد و مدرسه آقا بزرك، مدرسه امام و ... است که از شاهکارهای هنری این عصر بشمار می روند. دیولافوا که در سده سیزدهم کاشان را دیده است آن را چنین توصیف می کند: خانه ها با خشت و گل تمیز ساخته شده کوچه ها سنگفرش و بازار وسیع و آباد است.
کاشان در همه ادوار تاریخی و هنری از چنان غنا و تنوعی برخوردار شد که نظری حتی به اجمال و اختصار بر آنها فرصتی را طلب می کند این شهر ضمن معرفی چهره های استثنایی از ایمان و علم و ادب و هنر همچون: سید ابوالرضا راوندی، غیاث الدین جمشید کاشانی، بابا افضل مرقی، کلیم کاشانی، محتشم کاشانی (بزرگترین مرثیه سرای جهان اسلام)، کمال الملك، ملا احمد و مهدی نراقی و ... عنوان دارالمؤمنین را نیز برای خود به ارمغان آورد. و آثار بازمانده از آنان کاشان را در ردیف پر بارترین گنجینه های علمی و هنری جهان بعد از اصفهان قرار داد.
همه در وصف ذات او حيران
وحده لاشريك له گویان
علاوه بر آن، روزگاری این شهر مرکز بزرگترین صنایع دستی، مخمل بافی، زری بافی، کاشیگری و ... بود. پارچه های ابریشمی و مخملی معروفی که در این شهر بافته می شد در تمام جهان بی نظیر بود. مسجدهای بی شمار با آجرهای کاشی تزیین یافته، خانه های بزرگ چند طبقه، راهروهای روباز، بادگیرهای دیواری بلند برج و باروی روبه ویران قدیمی گنبدها و مناره های با عظمت بقاع متبرکه و قامت تنها مناره خمیده این شهر که هشت قرن پیش در کمال استحکام و زیبایی ساخته شده (مناره زین الدین) همه و همه نشانه هایی از عظمت گذشته این شهر و دلیلی آشکار بر پایداری و ایمان راسخ اعتقادات مذهبی مردم آن است.
کاشان باید به جسد مردان بزرگی که در آن مدفون شده اند، ببالد. این شهر با بیش از ۱۴۶ بقعه متبرکه و صدها مسجد و تکیه همچنان بعد از ظهور اسلام تاکنون جایگاه ویژه ای را در میان شهرهای اسلامی داراست.
به هر حال با پایان دوران قاجار و روی کار آمدن حکومت پهلوی سرد مداران رژیم به دلیل وابستگی به غرب تلاش فراوانی کردند تا هر چه بیشتر مردم کاشان را بسوی فرهنگ بیگانه سوق دهند، اما به جهت ایمان مذهبی مردم این شهر موفقیت چندانی به دست نیاوردند. با شروع انقلاب اسلامی مردم این دیار همانند سایر شهرها یکپارچه و منسجم در راهپیمایی های علیه حکومت پهلوی شرکت کرده و با پیروزی انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی موج كمك های مادی و معنوی و شرکت قهرمانانه بسیجیان این شهر در جنگ زبانزد خاص و عام شد که در این راه شهدای فراوانی را نیز تقدیم انقلاب داشتند .
ریشه اصلی نام کاشان
موضوع نام یکی از مسائلی است که همیشه در طول تاریخ مطرح بوده و نامهای متعدد برای آن تعیین شده که به چند مورد اشاره می نمائیم.
۱- کی آشیان: این توجیهی است که بعضی ها کرده و می گویند از آنجایی که نخستین ساختمانها و آبادانی ها در سرچشمه فين به امر پادشاهان زمان انجام گرفته بدین مناسبت آنجا را (کی آشیان) یعنی خانه و جایگاه پادشاهان گفته اند.
٢- کاشانه: در قدیم این لغت معبد و جایگاه جشن و دل آرایی بوده و بعضی جاها بتخانه را تشکیل می داده است.
٣- کاه فشان: در تعبیر این کلمه بعضی از نویسندگان دوره اسلامی می گویند چون بنای شهر کاشان به امر زبیده خاتون همسر هارون الرشید خلیفه عباسی انجام گرفته و در آغاز احداث شهر برای تعیین نقشه حصار و دیوار شهر جای آن را کاه فشانی کرده اند. از آن جهت این نام را برگزیده اند که تدریجا به کاشان مبدل گردید.
۴- چهل حصاران: این نام بدان جهت گذارده شد که هر محله این شهر دارای حصاری جداگانه بود و چون تعداد این حصارها به چهل فقره می رسید چهل حصاران نامیده شد.
۵- قاسان
۶- كاس رود
۷- کاشان: از تپه های سیلی گرفته شده که کاشی و کاسی مأخوذ از نام قبایل کاسویا(کاشو) بوده، مقارن حکومت حمورابی در بین النهرین، که بعدها به کاسیان و کاشیان و بالاخره به کاشان مبدل شده است.
نام کوههای بزرگ کاشان
کاشان سرزمینی خشک (گرم و خشك) و بسیار کم آب رودخانه و نهرى عظيم که پلی برای عبور و مرور لازم گردد، ندارد. و طول جغرافیایی ۲۷ ۵۱۰، عرض جغرافیایی ۵۹ ۳۳۹، و ارتفاع متوسط آن نسبت به سطح دریا ۹۵۰ متر می باشد.
کاشان در دامنه واقع شده و فاصله آن از دو طرف بكوه يك فرسخ و نیم و دو فرسخ و سه فرسخ الی چهار فرسخ است. چنانکه از جانب جنوب و قبله يك فرسخ و نیم است الی مزرعه شورابه که بالای سر فین سفلی و ابتدای کوهسار واقع است و قطر آن کوهها الی سرحد ده فرسخی همه جا هشت فرسخ و نیم و هفت فرسخ و شش فرسخ ، سه چهار رشته کوههای عظیم بیکدیگر متصل است و از طرف شمال و مشرق همه جا کویر و دریای نمك و بند ريك و ریگزار و هموارست.
کوهها: ارتفاعات شهرستان کاشان جزء سلسله جبال کرکس محسوب شده و تمرکز آنها بیشتر در جنوب این شهرستان به چشم می خورد اما شروع این رشته کوه از شمال باختری کاشان و مهمترین آنها عبارتند از:
الف- کوههای ولیجا (۳۳۳۰ متر)، ب- کوههای اردهال (۳۴۶۳ متر)، ج - کوههای سیاه کوه (۲۰۳۵ متر)، کوه کلنك ۱۰ کیلومتری کاشان ،(۲۲۴۸)د- کوههای دره قلا (۳۲۵۱ متر)، و مرتفع ترین قله این شهرستان بنام کوه کرگز در دهستان جوشقان قالی واقع می باشد که ۳۵۸۸ متر ارتفاع دارد.
نواحی شمالی و خاوری این شهرستان جلگه ای بوده و دشتهای معروف فين و کاشان، راوند، ابوزیدآباد از اهمیت خاصی برخوردار می باشد.
پهرست کوههای کاشان:
ا- ده قهرود، کوه موسوم به چشمه شاطر، کوه چهل دختران، کوه تخته جوره و کوه کرکس
۲- قريه قمصر، کوه موسوم به اندر، کوه دره کبود، کوه برن کری، کوه میدان، کوه امرود، کوه اشك، کوه اسبین، کوه یسارند.
کوه بمین بند: عبارت از کوه جنوبی آن بند که متصل می شود به کوه مزرعه کرجار قمصر و کوه قریه جزه که در بالا سر قرية فين سفلی است و کوه هیشنك که يك طرفش مرتفع قرية مزبوره قمصر است و يك طرفش متعلق بقرية برزگ است.|
۳. قریه برزگ، کوه تیرآشتیان، کوه بزمجه، کوه سوك كارد، کوه چال نقره ، کوه لاسياه، کوه قلعه کردس.
۴- قريه مرق، کوه قبله (کره نریانی)، کوه سرده، کوه اشك، کوه لاانگور، کوه سوجناده (آن کوهی است که دو پسر بابا افضل از فراز آن به نشیب افتاده و درگذشتند)، کوه لاسياه.
۵- قرية اسحق آباد، کوه کلنك زرد، کوه زرد، کوه رودگله، کوه چال كمان.
۶- قريه نیاسر، کوه تالار، کوه شیریم آباد (كزا)، کوه سربچه، کوه دردار، کوه شیرآئین، کوه بیشه، کوه بن چناران.
۷- قريه نشلج، کوه شیر آئین، کوه مارائین، کوه راجنك، کوه قلعه، کوه سنگر رمال، کوه وائين، کوه دومير.
۸- قرية خنب و دره، کوه هفت کتل، کوه زیرجون، كفتر کوه، کوه انبانه، سیاه کوه، کوه دندانه.
9- قريه مشهد اردهال (غالی شوران)، کوه لاله، کوه در دره، کوه خارون، کوه هشتمند.
۱0- قريه سه ده، کوه آل، کوه سه کلنك که سه کوه است، کوه ترشاب، کوه آرمزگان
رودخانه های کاشان
اطراف شهر کاشان کاریزهای متعددی دایره است ولی رودخانه قابل ذکری از کنار آن نمی گذرد. فقط رودخانه قمصر که از کوه کرگز سرچشمه گرفته پس از عبور از مرکز قمصر بسمت شمال و تا نواحی جنوبی شهر کاشان یعنی جلگه فين و مزرعه لتحر امتداد می یابد.
رودخانه هایی که مسیل است و هنگام بارش ابرهای بهاری سیلهای عظیم در کوهسار به جلگه و همواری کاشان جاری و به کویرات و حوالی دریای نمك منتشر و متفرق می گردد. سوای بعضی از رودخانه های کوچک که سیلابهای ضعیف روان می شود دوازده تا است.
ا- رودخانه بند قمصر.
۲- رودخانه جزه، که هنگام بهار سیلهای بزرگ از آن سر به هامون می گذرد و به بند ریگ منتهی می گردد.
۳- روخانه خنب و دره، که از گرمسار قريتين خنب و دره و کوه هفت کتل سیلهای بزرگ تقريبا يك ميل بالای سر قریه فین علیا به همواری می رسد یعنی از دو موضع به هامون روان می گردد، (این رودخانه سوك چم از کل رودخانه های کاشان بزرگتر است).
۴- رودخانه لفان گیر
۵- رودخانه قهرود
6-رودخانه استرك مشهور به گله استرك
۷- رودخانه درم
۸- رودخانه همزر ۹
9- رودخانه هفت چاه
۱۰- رودخانه ده نار
۱۱- رودخانه (رود نعیم)
۱۲- رودخانه شوراب
چشمه های کاشان
چشمه ها، این نعمتهای خدای عزوجل که زلال بودن آن و خوشگوار بودن آن انسان را به اعجاب می اندازد.
١- چشمه فين (قريه فين) ۲- چشمه سارجوره بزرگ و جوره كوچك (قمصر) ۳- چشمه نابر (راوند)۴- چشمه نیاسر (نیاسر) ۵- چشمه شب قول (قریه خزاق) ۶- چشمه ولود (قرية يزدل) ۷- چشمه قنات بدل آباد (قریه مشکان) ۸- چشمه های قریه شوراب
قلعه های شهر و دهات کاشان
قلعه های شهر برای امور نظامی و اجتماعی، سیاسی بهره گرفته شده است.
ا- قلعه جلالی (از بناهای ملکشاه سلجوقی و به سال ۴۶۰ هجری قمری در جنوب کاشان ساخته شده است).
۲- قلعة كلهران (محله کلهر)
٣- قلعه چهل دختران (محله چهل دختران)
۴- قلعه سی ارگ (تپه سيلك)، (سپیدارگ)
۵۔ قلعه مزرعه سفید آب است که در میان فین سفلی و مزرعه لتحر در ابتدای دامنه واقع شده، آن نیز مفقود الاثار است.
۶- قلعه صفیه است که در سمت شرقی باغ شاه صفی آباد متصل به آن باغ بر پا بوده.7- قلعه گشتاسب (اکبر آباد). ۸- قلعه محسن آباد (قرية طاهر آباد). 9- قلعه مورچان (نوش آباد و علی آباد کنار جاده). ۱۰- قلعه واقعه (بین قریه خزاق و یزدل). ۱۱۔ قلعه سفید (مزرعه حاجی آباد). ۱۲- قلعه فرعونی (ابتدای مزرعه درم). ۱۳- قلعه طسميجان. ۱۴- قلعه دزدان (مزرعه ملك آباد). ۱۵- قلعه ساروق. ۱۶- قلعه خوابق (مزرعه خوابق). ۱۷- قلعه واقعه در سن سن و یکی دردهنار. ۱۸- قلعه شوراب ۱۹- قلعه ای در اشنان زار. ۲۰- قلعه نزديك به جاده عرب گریز
بناهای تاریخی کاشان
ا- باغ تاریخی فین ۲- چشمه سلیمانیه ۳- حمام باغ فین ۴- حمام مجموعه اردهال 5- مناره زین الدین 6- گنبد چهل دختران ۷-سوراخ ریسی ۸- برج و باروی شهر 9- بازار کاشان ۱۰- بقعه شاهزاده ابراهيم فين ۱۱- بقعه مشهد اردهال ۱۲- بقعه محمد هلال (ع) آران ۱۳- بقعة حبیب بن موسی (ع) کاشان ۱۴- بقعه سلطان میر احمد ۱۵- بقعه پنجه شاه ۱۶- بقعه امام زاده علوی ۱۷- بقعه بابا افضل مرق ۱۸- بقعه طاهر و منصور ۱۹- بقعه پای نخل ۲۰- بفعه خواجه تاج الدين ۲۱- بقعه ابولولو ۲۲- بقعه میرنشانه ۲۳- بقعه درب زنجیر ۲۴- بقعه شاه يلان ۲۵۔ مسجد و مدرسه آقا بزرك ۲۶۔ مسجد و مدرسه میان چال ۲۷۔ مسجد بزرگ گذر بابا ولی ۲۸- مدرسه امام خمینی (ره) سلطانی سابق ۲۹۔ مسجد میدان کهنه (مسجد جامع) ۳۰۔ مسجد میر عماد (مسجد میدان) ۳۱- مدرسه و مسجد درب پلان ۳۲- خانه قدیمی بروجردیها ۳۳- تیمچه امین الدوله ۳۴- تیمچه حاج حسین صباغ ۳۵- تيمچه حاج حسين ملك التجار ۳۶- سرای شریف خانه یا گمرك ۳۷- کاروانسرای مرنجاب ۲۸- آب انبار حاج سید حسین صباغ ۳۹- آتشکده نیاسر ۴۰- آرامگاه شاه عباس
آداب و سنن اجتماعی فین کاشان - مرتضی اخوان
مهدی زیدآبادی نژاد
