شهر باستانی دربند و استحکامات و دژ اطراف آن از سوی یونسکو بعنوان بخشی از میراث تاریخی بشریت اعلام شده است. از هزاره ی نخست پیش از میلاد به بعد در دربند نقشی بزرگ و سوق الجیشی در کنترل مرز بین شمال و جنوب قفقاز یعنی غرب دریای خزر بازی کرده و نام «دروازه قفقاز» را بخود گرفته است.
در دوران هخامنشیان این منطقه که هنوز شهر سازی چندانی در آن نشده بود تحت حاکمیت ایران هخامنشی بود. بعد از لشکرکشی اسکندر مقدونی و ایجاد ساتراپ های جداگانه در دوره ی سلوکیان و بدنبال آنان در دوره ی اشکانیان، کم و بیش منطقه ی کنونی جمهوری آذربایجان «آلبانیای قفقاز» (به پارسی؛«اران» و یا «آران») نامیده شد. در کشاکش نظامی و سیاسی بین ساسانیان و بیزانس، فقفقاز بین این دو تقسیم شد. آران تحت حاکمیت ایران قرار گرفت و مناطق غربی آن (ارمنستان و اییری یعنی گرجستان کنونی) غالبا خراجگزار بیزانس شدند.
در دوره ی ساسانیان حاکمیت ایران بر منطقه آران و داغستان کنونی تحکیم یافت. دیوارهای دوگانه این حصار در قرن پنجم میلادی از سوی خسرو انوشیروان ساسانی برای ممانعت از تاخت و تاز خزری های شمال قفقاز و دیگر قبایل چادرنشین ساخته شد. بخش قابل توجهی از شهر باستانی دربند بین این دو دیوار قرار دارد. این دیوارهاتا بیش از ۱۵ متر ارتفاع دارند که با تخته سنگ های بزرگ بنا شده اند.
معروف است که در زمان ساسانیان همین دژ و حصار مانع حمله ایستمی خان ترک از شمال قفقاز به ایران شده است.
یونسکو نوشته است که بخش بزرگ این دیوارها در اثر گذشت زمان و بی توجهی و در عین حال دزدی سنگ های تاریخی که حدود ۱۵۰۰ سال پیش در ساختمان آن بکار رفته، در حال بدی قرار دارد.
اهمیت استراتژیک این دژ و حصار در آنست که در دامنه های کوه های نباساران رشته کوههای قفقاز قرار دارند و تنها نقطه نفوذی بین دریا و کوه ها را تشکیل می دهند. دژ و حصار دربند حدود ۱۵ قرن از سوی دولت های گوناگون جهت مقاصد دفاعی مورد استفاده قرار گرفته است. در آخرین سالهای فرمانروایی ساسانی که ایران با حملات بیزانس و بعدها اعراب مواجه شده بود قبایل ترک ماورالنهر و شمال قفقاز تحت فرماندهی «نون جبغو خان» هم در خراسان و در عین حال هم از شرق و هم از غرب دریای مازندران به ایران حمله می کردند. آنها در سال ۶۲۶ که خسرو پرویز با هراکلیوس بیزانس مشغول جنگ بود توانستند دژ دربند را شکسته به قفقاز سرازیر شوند. در سالهای بعد از اسلام دربند تحت حاکمیت خلافت اسلامی (امویان و عباسیان)، مغول، تیمور و شیروان خانان بود.
از دوره ی صفویان حاکمیت ایران دوباره تامین گردید اما بدنبال تضعیف ایران بعنوان قدرت منطقه ای و اغتشاشات و فساد داخلی، قدرت نو خاسته ی شمال یعنی روسیه که تا ۳۰۰-۴۰۰ سال پیش نقش چندانی در منطقه نداشت، بتدریج حاکمیت دربند و داغستان را بدست گرفت.
این منطقه و شهر عملا در سال ۱۸۰۶ بدست روسیه افتاد و با قرارداد گلستان در سال ۱۸۱۳ حاکمیت روسیه بر دریند و داغستان رسما از طرف ایران پذیرفته شد.
مهدی زیدآبادی نژاد
دیدگاه‌ها