مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

ربع رشیدی، یکی از برترین سازه های تاریخی ایران

ربع رشیدی در سده 8 هجری بزرگترین مجموعه وقفی،علمی،آموزشی و دینی بود.این شهر با کوشش دانشمند و مورخ و نویسنده ی برجسته این دوره،رشیدالدین فضل الله همدانی در شرق تبریز ساخته شد و با جذب عالمان و طبیبان و هنرمندان و صوفیان و عارفان و صنعتگران از نقاط مختلف جهان،به زودی مرکزیت علمی و دینی و فرهنگی یافت.ربع رشیدی به لحاظ گستردگی و جامعیت مهم ترین اثر شهری دوره ایلخانان است. این شهر با مرکزیت یافتن فضاهای دینی، آموزشی شکل گرفت که الگوی شهرسازی عصر ایلخانان بود. مهم ترین منبع و مرجع مستند درباره این شهر «وقف نامه ربع رشیدی» است که نوشته بانی آن، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است . به مدد این متن ارزنده، علاوه بر آشنایی با جغرافیای شهری تبریز، نظام آبرسانی، باغ های شهر، اصطلاحات و لغات معماری اسلامی، و دیگر ویژگی های شهری مربوط به آن زمان، می توانیم به طرحی کلی از این شهر و ساختار و سازمان فضایی آن دست یابیم.

ربع رشیدی شامل دو قسمت کلی ربع و شهرستان بود و با یک طرح شطرنجی از پیش اندیشیده و ساختار هندسی منظم، از چهار دروازه به بیرون راه داشت. چهارچوب آن را دو محور عمود بر هم منتهی به دروازه ها تشکیل می داد. یکی از این محورها بازار و دیگری ممری بود که به ربع می رسید. همچنین علاوه بر باروی شهر، باغ های اطراف آن را به شکل باغ شهری در آورده و حدود خارجی اش را محصور کرده بودند.

حمدالله مستوفی، از مورخان هم عصر خواجه رشیدالدین، در کتاب نزهة القلوب نوشته است:

در بالای شهر تبریز وزیر سعید خواجه رشیدالدین، طالب ثراه، به موضع ولیان کوه داخل باروی غازاتی، شهرچه ی دیگری ساخته و ربع رشیدی نام کرده و درو عمارت فراوان عالی برآورده.

ربع رشیدی - سازه ی کهن ایرانی

از گفته او پیداست که ربع رشیدی در دامنه ولیان کوه در تپه های عین علی واقع بود که اکنون با نام محله ششگلان (ششگیلان) و باغمیشه در جانب چپ دامنه کوه سرخاب (شمال شرقی تبریز) قرار دارد.

بر پایه  ی پیشگفتار گسترده ی وقف نامه، بانی با استناد به آیات قرآن و احادیث، وقف را از بهترین اعمال صالحه دانسته و عمل خود را به لحاظ کیفی و کمی تا آن زمان برتر از تمام نمونه های مشابه در سرزمینهای اسلامی شمرده است. او در فکر ایجاد تأسیساتی بود که علما و دانشمندان در آن جمع شوند و علوم زمان را به پیش برند. به همین سبب مجموعه ی بزرگ ربع رشیدی را برپا کرد. علاقه و اشتیاق خواجه بدین کار چنان بود که با وجود اشتغالات سیاسی، از نخستین روزهای شروع ساخت مجموعه تا پایان حیاتش، بر تمام امور ربع رشیدی مستقیمأ نظارت می کرد و مهندسان و صاحبان فنون گوناگون را به یاری و مشاوره می گرفت. پس از اتمام کار ساختمان، تولیت اش را نیز تا پایان عمر شخصأ عهده دار شد.

در باب اول وقف نامه بقاع ابواب البر رشیدی چنین توصیف شده است: شامل دو قسمت بوده که بخشی از آن را پیشتر ساخته و بارویی به دور آن کشیده بودند. این قسمت درگاهی داشته که دارای دو مناره نیز بوده است. قسمت دوم را بعدتر بنا نهاده و باروی (دیوار) آن را به باروی مجموعه پیشین متصل کرده و دروازه ای دیگر در بیرون آن ساخته اند. خواجه مجموع این دو قسمت را «ربع رشیدی» نامیده است .

بقاع خیر که اصل و هدف بانی بوده، چهار قسمت اصلی داشته است:

1 -  مکانی که ساکنان با علم آموزی و مباحثه، که طریق و روش علما و دانشمندان است، به تکمیل و تقویت شخصیت و نفس خود بر حسب «قوای نفسانی» می پراختند . روضه ی ربع رشیدی را برای این مهم در نظر گرفته بودند.

۲-مکانی که ساکنان با سیر و سلوک، که طریق و روش اهل تصوف است، به تکمیل و تقویت شخصیت و نفس خود بر حسب «قوای بدنی» می پراختند. خانقاه ربع رشیدی را بدین منظور ساخته بودند.

٣-دار الضيافه برای اشخاص صحيح المزاج بنا شده بود .

4- دار الشفا را برای درمان بیماران ساخته بودند .

بر این اساس، ربع رشیدی دارای چهار قسمت اصلی روضه، خانقاه، دار الضيافه، و دارالشفا بوده است.

علاوه بر ربع که هسته دینی و علمی شهر بود، شهر رشیدی جهت سکونت کارگزاران و مجاوران «ربع» شامل "شهرستان" رشیدی نیز بود که علاوه بر محله ها و خانه های مسکونی، فضاهای شهری ای چون بازار و مسجد و حمام و کاروانسرا و مصلا و گازرگاه و کاغذ خانه و ضرابخانه و دارالمساکین هم داشت.

سازمان فضایی ربع در دوره ایلخانان، نمودی از معماری و شهرسازی و تجلی جهان بینی و فناوری این روزگار بود. از این رو، چند و چون فضاسازی و معماری آن موضوعی است شایسته ی مطالعه ای دقیق و فراگیر. با اینکه از این مجموعه عظیم چیزی به جا نمانده است، از شواهد چنین بر می آید که طراحی آن با برنامه ای دقیق و بر طبق اصول مهندسی انجام پذیرفته است؛ چنان که در وقف نامه آمده است:

«و مهندس داند که هر یک جهت کجا و پیوند آن چگونه است. [...] چون خواهد که دیگران بدانند و ببینند، بر آن قادر باشد که هم شرح بدهد و همه را برایشان هر یک به جای خود ترکیب کند» . ربع رشیدی به لحاظ معماری و شهرسازی از مهم ترین ساخته های بشر است؛ به همین سبب، چندین محقق ایرانی و غیر ایرانی به تحقیق درباره آن پرداخته اند. دانلد ویلیر، شیلا بلر، بریگیت هوفمان محمدحسن لواسانی، و احمد سعیدنیا از آن جمله اند.

شرکت ماکت سازی مهرگان بتازگی نمونه ی پیش ساخته ی مجموعه ی ربع رشیدی را به سفارش شرکت دانش بنیان هربی فارمد ساخته و رونمایی کرده است که در زیر نمای آنرا  را می بینید :

 نمونه ی پیش ساخته ی ربع رشیدی

................

گردآورندگان : آزیتا بلالی اسکویی – محمدعلی کی نژاد – عبدالحمید نقره کار

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML