مسجد بزرگ ایرانی ، نمونه برداری ار معماری ساسانی

این نوع مسجد که در دوره سلجوقیان و از قرن ۵ هجری پدید آمد، نمونه ای است از واکنش ملی و غیرت ایرانی به ساختن مساجدی با طرح و الگوی عربی، مسجد بزرگ ایرانی نتیجه دست به دست دادن عواملی است که به معماران ایرانی، آمادگی لازم برای ساختن یک بنای مذهبی اسلامی را به سبک مستقل و ملی در یک مقیاس عظیم معماری شکوهمند ایرانی داد. این عوامل، که در دوره سلجوقیان پدید آمد، عبارت بود از: ترکیب چهارطاق یا اتاق چهارگوش پوشیده به گنبد و اطراف آن باز، ایران و ترکیب ایوان با یک چهارطاق و حتی حیاط ایوان که ایرانیان از قبل از اسلام آن را می شناخته اند. اما وساطت مدرسه چهار ایوانی شرقی را در پیدایش این نوع مسجد نیز نمی توان بی تأثير قلمداد کرد.

تا مدت ها مبدأ مدرسه چهار ایوانی را در سوریه و مصر جستجو می کردند، اما بعدها معلوم شد که از زمان پیدایش مدرسه در خراسان تا هنگام پیوستنش به چهارطاقی و به وجود آمدن بنایی ترکیبی به نام مسجد. مدرسه، اساس مسجد بزرگ ایرانی در خود الگوهای ملی معماری ایران از عصر ساسانی الهام گرفته شده است.»

اکنون در ایران شرقی و در خراسان بزرگ، بقایای کاخی که دانیل اشلومبرگر در منطقه لشکری بازار افغانستان از زیر خاک بیرون آورده و تاریخ آن مربوط به زمان سلطان محمود غزنوی (۴۲۱-۳۸۸ ه.) است، همچنین مدرسه نظامیه خواجو در خراسان است که مشخصات آن در کتیبه ای مربوط به بنیانگذارش، نظام الملک، آمده است که احداث آن مقارن با ۴۸۰ هجری است. آنچه که به مثابه الگوی معماری مدارس نظامیه در قلمرو حکومت اسلامی، به ویژه در عراق و ایران، رواج یافت، نتيجة الهام و اقتباس و به کارگیری این طرح معماری از الگوی ساسانی است.

پژوهش هایی در شناخت هنر ایران - احمد ضابطی جهرمی‎