شهرستان ملاير با ارتفاع 1737 متر ازسطح دريا، در جنوب شرق استان همدان واقع است.
آب و هواي اين شهرستان معتدل كوهستاني و گاهي سرد است و به طوركلي ميزان بارش برف و باران درآن كم و تابع بارندگي غرب كشور است.
ملاير در معرض سرماي كوههاي پربرف الوند و گرين نهاوند قرار دارد و بسياري ازسالها محصولات اين شهرستان از سرماي زودرس پاييز آسيب ميبيند.
بلندترين نقطه شهرستان ملاير، کوه لشکر در است. دو کوه معروف به کوه گرمه و کوه سرده در دو طرف شهر ملاير واقع شدهاند که به دليل تفاوت در جهت امتداد جغرافيايي مقدار نور متفاوتي دريافت ميکنند به طوري که در برخي از فصول سال کوه سرده پوشيده از برف است و کوه گرمه آفتابي دلانگيز دارد.
* وجه تسميه ملاير
در مورد وجه تسميه ملاير و اصل و ريشه آن اقوال مختلفي است.
- بعضي از پژوهشگران گفتهاند كه نام ملاير تركيبي از دو واژه «مال» و «آير» است كه در لهجه كردي و لري واژه «مال» به معني خانه و واژه آير معرف «آگر» است كه درزبان مادي به معناي آتش بوده است و هنوز در مناطقي از لرستان آتش را «آگر» ميگويند بنابراين «مال آير» كه در تلفظ ملايرآمده است به معناي سرزمين آتش بوده است.
-نظرديگراين است كه ملاير ترکيبي ازواژه «مل» به معني خانه وكلمه «آير» به معني آرياها است كه خانه و سرزمين آرياها معنا ميدهد.
- «مل آگر» به معني تپه آتش است كه مادها با روشن كردن آتش بر روي تپهها و كوهها اخبار را به ديگر مناطق ميرساندند.
* پيشينه تاريخي
پيرنيا (مشيرالدوله) در کتاب ايران باستان درباره قدمت کهن شهر ملاير چنين مينويسد:
شاهان اشکاني در همدان به سر ميبردند و در مواقع خطر براي حفاظت پادشاهي همدان را ترک کرده و به شهرهاي اطراف آن زمان مانند ملاير و دژهاي مستحکم آن روي ميآوردهاند.
ملاير پيش از ساسانيان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانيان يکي از نواحي پايتخت آن زمان بوده است.
شهرستان ملاير با توجه به قدمت تاريخي و نيز موقعيت جغرافيايي خود جاذبههاي گردشگري متعددي دارد كه از آن جمله ميتوان به اين آثار اشاره کرد.
* آتشكده و قلعه باستاني نوشيجان
نوشيجان، قديميترين نيايشگاه خشتي جهان است. قدمت ارگ تاريخي نوشيجان به عصر آهن و اوايل استقرار مادها در ايران بازمي گردد. اين تپه که در 25 كيلومتري جاده ملاير- همدان بر روي صخره طبيعي مشرف بر جلگه شوركات واقع است، چشم اندازي وسيع و زيبا دارد كه بدون شك در هزاره اول ق.م به علت سرسبزي و طراوات ويژه خود مورد توجه اقوام ماد قرار گرفته است.
آثار فوقاني اين تپه مربوط به دوره پارتها است و لايه مياني از دوره هخامنشي و آثار تحتاني که روي سازه طبيعي تپه بنا شده، از دوره مادها برجاي مانده است.
اين ارگ مهمترين نيايشگاه مادها بوده و عناصر اين مجموعه به عنوان نخستين الگوهاي معماري ايراني در فلات قاره ايران از منحصر به فردترين و ارزشمندترين آثار تاريخي کشور به شمار ميآيد.
چيزي كه براهميت اين تپه ميافزايد معماري آن است، چرا كه معماري ويژه دوره ماد و پيش از هخامنشيان را براي ما روشن ميسازد. با توجه به شواهد و عناصر معماري كاوش شده از اين تپه مادها از آن به عنوان قلعه نظامي استفاده ميكردند.
اين اثر سال 1346 با شماره 736 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است.
* تپه سياه چقا
اين تپه با ارتفاعي حدود 12 متر در 25 كيلومتري ملاير واقع است و سفالهاي سطحي آن نشان ميدهد که اين مكان باستاني متعلق به هزاره اول قمري است.
* تپه پري
تپه پري معروف به قلعه بلنده در مرکز روستاي پيروز يا همان پري واقع است. قدمت اين تپه با توجه به حفاريهاي انجام شده به هزاره اول ق.م ميرسد. آثار آن مربوط به قبور است و سبك تدفين در اين قبور بيانگر فرهنگ گذشته و دوره پيش از تاريخ است.
* تپه گوراب
قلعه گوراب بنايي مرتفع متعلق به دوره ساسانيان يا اشكانيان است که در جوار روستاي گوراب (جوراب) و 5 كيلومتري جاده ملاير به اراك واقع است.
* قلعه دامون (قلعه بهرام چوبين)
دژ ياقلعه دامون (به معناي قلعه پايين) واقع در جنوب شهر ملاير يکي از پايگاههاي مهم نظامي بهرام چوبين سردار نامي خسروپرويز ساساني بوده است. بهرام چوبين مدت کوتاهي هم شاهنشاه ايران شد.
* قلعه باستاني انوج
اين قلعه در روستاي انوج در جنوب غرب ملاير و بر فراز تپهاي در داخل روستا واقع است. قدمت اين قلعه باستاني مربوط به هزاره ششم قبل از ميلاد است.
* برج سامن
برج سامن در 40 كيلومتري جنوب شهرستان ملاير در روستاي بيد كرپه وسطي قراردارد. قدمت اين برج خشت وگلي به حدود 700 سال پيش ميرسد. ارتفاع برج 14 متر است و چهار طبقه دارد. طبقه اول مستقيماً بر روي صخره بنا شده و مصالح آن از قلوه سنگ است. طبقه چهارم نيز با انواع طاقچه، شومينه، تيركش و سقف نظام يافته است.
* شهر زيرزميني سامن
كاوشهاي باستانشناسي در محوطهاي زيرزميني در شهر سامن واقع در جنوب شهرستان ملاير منجر به كشف شهري پنهان شد كه در يك بستر سنگي و به صورت دستكند ساخته شده است.
اين شهر زيرزميني احتمالاً به دوره پيش از اشكاني تعلق دارد و از برخي فضاهاي آن براي تدفين مردگان استفاده شده است.
تاريخ دقيق استفاده يا ساخت اين فضاها دست كند در دست نيست. بر اساس يافتهها ميتوان احتمال داد كه نخستين بار اين فضاها به منظور انجام آِيينهاي مذهبي، مورد استفاده بوده. شهر پنهان يا زيرزميني سامن احتمالا شهري مخفي در دوره پيش از اشکاني بوده که بعدها از آن به عنوان گورستان استفاده ميشده است.
بخشي از اين شهر باستاني به خاطر وجود رطوبت زياد هنوز مورد کاوش قرار نگرفته است.
اين مجموعه در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
* خانه قديمي لطفعليان
عمارت لطفعليان که در خيابان شهيد مصطفي خميني ملاير قرار دارد، بخشي از يک مجموعه سکونتگاهي به يادگار مانده از دوره قاجار است. سازنده و مالک اوليه خانه مرحوم محسن مصدقي معروف به مصدق الممالک بوده و در عصر فتحعلي شاه قاجار به واسطه خويشاوندي که با دربار داشته است با بهرهگيري از معماران زبده آن دوره اقدام به ساخت اين مجموعه کرده است. بخشهاي اصلي سه گانه اين مجموعه شامل اندروني، حسينيه و اصطبل خانه است. زيباترين بخش بنا حوضخانه است که با طاق نماهاي زيباي آجري فضاي بسيار خنک و فرح بخشي را براي گذر از گرماي تابستان براي ساکنين ايجاد کرده است. از ديگر ويژگيهاي اين بنا تزيينات لمبهکوبي چوبي در سقف طبقه اول و وجود درهاي ارسي با شيشههاي الوان است. اين بنا به ثبت آثار ملي ايران رسيده و به موزه ملاير تبديل شده است.
* خانه قديمي منصوري
اين خانه دو طبقه متعلق به مرحوم عبدالصمد منصوري، در بولوار سيفالدوله ملاير واقع است. طبقه زيرين اين بنا با طاقهاي ضربي و خشتي ساخته شدهاست.خانه منصوري در فهرست آثار ملي ايران قرار دارد.
* يخدان تاريخي مير فتاح
در حاشيه جنوبي شهر ملاير گنبدي آجري موسوم به يخچال (يخدان) وجود دارد که باني آن مير فتاح بوده است. اين بنا اواخر دوره قاجاريه با نيت خيرخواهانه ساخته شده است. يخدان مير فتاح در فهرست آثار ملي ايران قرار دارد.
* بازار قديمي ملاير
قدمت هسته اوليه بازار ملايربه زمان شيخالملوك (فرزندفتحعلي شاه قاجار) مي رسد كه شامل دو راسته شمالي جنوبي و شرقي غربي است. سبك معماري آن اصيل و سنتي است و سخت تحت تأثير الگوهاي بازار دوره صفويه و زنديه (بازار وكيل) قرارگرفته است.
بازار ملاير به شيوه خطي و ارگانيك ساخته شده و داراي در ورودي است. بازار اصلي در دوره شيخالملوك بناشده و افرادي چون مهرعليخان و ابوالقاسم خان نوردي و ميرفتاح آن را گسترش دادهاند.
مجموعه بازار سر پوشيده، که شامل يک بازار اصلي، دو بازار فرعي، چند سرا و کاروانسرا و تعدادي خانه مسکوني است، در مرکز شهر و در بافت قديمي آن قرار دارد و ورودي اصلي آن از خيابان بروجرد ميگذرد.
به طور کلي پوشش سقف تمام قسمتهاي بازار، داراي طاقهاي ضربي و گنبدي آجري است و نورگيرهايي در سرتاسر آن و در دو طرف حجرهها تعبيه شده است. اين اثر در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
* كاروانسراي ميرفتاح
كاروانسراي ميرفتاح كه به كاروانسراي حلاجها معروف است، در غرب راسته اصلي بازار ملاير قرار دارد و توسط دالاني با طاق ضربي به آن متصل شده است.
* كاروانسراي شيخ الملوكي
بنيانگذار اين كاروانسرا شيخالملوك بوده است. كاروانسراي شيخالملوكي كه در شمال غرب راسته اصلي بازار ملاير واقع شده، قديميترين كاروانسراي اين بازار بوده و در حال تخريب است.
* مقبره يوشع بن نوح (ع)
در غرب ملاير و شرق مرکز دهستان سفيد کوه (انوچ) در دامنه باغهاي روستاي سياه کمر، بناي برجمانندي خودنمايي ميکند که به مقبره بابا حسين (يا ده حسين) معروف است. اين مکان آرامگاه يکي از پيامبران بنياسرائيل، حضرت يوشع بن نوح(ع) است. مقبره بابا حسين در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
* مسجد عاشورا
مسجد عاشورا در خياباني به همين نام در محدوده مرکزي ملاير توسط حاج مهدي مهدوي ساخته شده است. قدمت مسجد افزون بر 150 سال است. در داخل شهر ملاير دو مسجد تاريخي ديگر به نامهاي مسجد حاج قاسم (واقع در خيابان شهيد طلوعي) و مسجد پارک در (محدوده پارک سيفيه) وجود دارد که هر دو مربوط به دوره قاجاريه هستند. مسجد عاشورا در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
* باغ سيف الدوله
يكي از قديميترين بوستانهاي طبيعي غرب كشور بوستان سيفيه ملاير است كه با وسعت 10 هكتار در شمال شرق اين شهر در دامنه كوه گرمه قرار گرفته است. اين باغ در سال 1304 توسط سيفالدوله (نوه فتحعليشاه) در زمان حكومتش بر ولايت ملاير و تويسركان ايجاد شد. گفته ميشود يكي از علل ايجاد اين باغ اين است كه در زمان قاجاريه شهرستان ملاير شهر جديدالتاسيسي و بدون امكانات رفاهي لازم بوده است. لذا حاج سيف الدوله تصميم به ساخت اين پارك تفريحي ميگيرد. دليل ديگر اينكه آب و هواي گرم موجب شد كه سيفالدوله زميني خريداري كند و از مهندسين ايتاليايي براي ساخت باغ كمك بگيرد. اين پارك داراي درختان چنار كهنسال براي ايجاد سايه، حوضچهها و آبنما و جنگل مصنوعي بر روي تپهها است.
اين بوستان داراي دو استخر و همچنين مسجدي است كه توسط سيفالدوله ساخته شده است و ساختماني كه ظاهرأ محل سكونت باني آن بوده است. از آنجا كه مهندسين آن ايتاليايي بودهاند اين پارك به شكلهاي صليبي و بيضي ساخته شده است و آب مورد نياز آن از طريق حفر قناتي از كوههاي اطراف به محوطه پارك انتقال مييافته است.
* مقبره سيف الدوله
اين نوع مقبرهها از نوع مقابر غير مذهبي بوده است و داراي پلان چهارضلعي است. چهارضلعي گنبد داراي پيشينه دوگانه است كه يك بخش آن همان آتشكده ساسانيان يا چهار طاق است و يكي به دوره قاجاريه وحتي بعد از آن ميرسد. دراين مقبره علاوه بر قبر سيف الدوله، قبر اميرالمؤيد و نوه
سيف الدوله وهفت قبر ديگر قرار دارد.
* درياچه مصنوعي
اين مجموعه كه در ابتداي ورودي شهرستان ملاير از سمت همدان ساخته شده است، با درياچهاي مصنوعي به مساحت تقريبي 2 هكتار داراي باغ پرندگان، سکوي چشمانداز، آبشار، مسجد، مجموعه فرهنگي و امکانات قايقراني است.
* تالاب فصلي آقا گل
تالاب فصلي و طبيعي آقاگل در حدفاصل استان مركزي و همدان در يك كيلومتري جنوب شرق روستاي كرد خور (اسلامآباد) قرار دارد كه از بخش جوكار قابل دسترسي است. آب اين تالاب از حوزه رودخانه قرهچاي در دشت كميجان تأ مين ميشود.
آبگيري تالاب از اواخر آذر آغاز ميشود و تا اواسط خرداد پايان مييابد. وسعت آن 600 هكتار است و عمق آن از 1 تا 6 متر متغير است و در فصلهاي پرآب به 15 كيلومتر هم ميرسد. اين تالاب در مسير پرندگان مهاجر از روسيه، قفقاز وشبه جزيره اسكانديناوي قرار دارد كه عمده آنها از اردك، غاز، فلامينگو، مرغ باران و حواصيل هستند.
* زيستگاه حيات وحش لشكر در اين منطقه حفاظت شده واقع در شرق و جنوب شرق ملاير، از زيستگاههاي مهم بز كوهي، كل، قوچ و ميش به شمار ميرود. مساحت منطقه 16 هزار هكتار است كه در ميان دو رشته كوه بلند و از تپه ماهورهايي موسوم به كوه سرده و آهنگران تشكيل شده وداراي چشمههاي دائمي و فصلي متعددي است.
* سد کلان
محيطي زيبا و دلنشين براي گذراندن اوقات فراغت است. اين محل در مسير ملاير - اراک واقع شده است.
* سوغات ملاير
سوغات ملاير شامل انگور، كشمش سبزه، شيره، خشكبار، بادام، گردو، عسل و باسلق است.
آبشخور : روزنامه ی اطلاعات