مهدی خلج معصومی
كاروانسراي عبدالغفارخان ساوه نمادي از فرهنگ، تمدن و معماري اصيل ايراني است.
ايران از ديرباز يكي از مراكز پر رونق تجاري جهان بوده است.
همچنين مسير مواصلاتي كشورهاي آسياي شرق با آسياي مركزي و اروپا بوده و تجار و بازرگانان جهان براي داد و ستد و تجارت از مسير ايران عبور ميكردند. به همين دليل ايران يكي از كشورهاي ترانزيت كالا محسوب ميشد و از همان زمان شبكه راههاي كشور از اهميت ويژهاي برخوردار بود و جاده ابريشم كه مسير اصلي تجارت بوده، از خاك ايران عبور ميكرده است.
كاروانهاي تجاري، زيارتي و سياحتي در مسير راهها براي استراحت و اتراق، نياز به سرپناهي امن و مطمئن براي خود، اموال و احشامشان داشتند.
كاروانسراها همان مأمني بودند كه ساليان سال از جان و مال مسافران در دل بيابان و كوه محافظت ميكردند و به عنوان سرپناهي براي در راهماندگان بود.
امروز در جاي جاي اين سرزمين كهن كه قدم بگذاريم اين كاروانسراها به چشم ميخورند كه پس از گذشت ساليان دراز، پايدار و استوار بر جا ماندهاند و گوشهاي از تاريخ فرهنگ، تمدن، هنر و معماري اصيل ايران زمين را به رخ جهانيان ميكشند. كاروانسراهايي كه ديروز سرپناهي براي مردم در راهمانده بودند، امروز براي ادامه بقا چشم به ياري فرزندان همان مردمان دارند.
امروز خرابهها و ويرانههاي به جا مانده از اين كاروانسراها حكايت از بيمهري مردمان در برابر لطف و سخاوت كاروانسراست.
هر خشت و سنگي كه از اين بناهاي ارزشمند بر زمين ميافتد، خاطرات و درددلهاي مردمان دور از ديار گذشته را با خود به زير خاك ميبرد.
آثار ارزشمند تاريخي كه بخش عظيمي از فرهنگ، تمدن و تاريخ بشريت را در دل خود جاي داده و از نظر جامعهشناسي و مردمشناسي جوامع مختلف ادوار گذشته، اهميت بسزايي دارد و امروز بر فراز آنها بر اثر بيتوجهي مردم و مسئولان تبديل به خرابههايي شده كه حيوانات در آن مأوا ميجويند.
كاروانسراي عبدالغفارخان باغ شيخ كه در هشت كيلومتري شرق شهرستان ساوه و در مسير جاده ساوه به باقرآباد قم در روستاي باستاني باغ شيخ واقع است، يكي از همين كاروانسراها است كه در وضع نامناسب و در حال تخريب است.
اين بنا با وسعتي بالغ بر 4800 متر مربع از كاروانسراهاي بزرگ دوره قاجاريه به حساب ميآيد كه با توجه به كتيبه موجود در موزه، كاروانسرا در سال 1200 (هـ . ق) ساخته شده است.
اين بنا به شكل مربع و به صورت چهار ايواني است و صحني بزرگ و حياطي چهار گوش دارد. حجرههاي زيادي دورتادور كاروانسرا قرار دارد.
پشت حجرهها، اسطبلهايي براي نگهداري احشام وجود دارد كه سكوهـايي در يك طـرف آن به عنوان بارانداز و يك ستون قطور آجري در وسط آن قرار دارد.
هر حجره داراي تنور ديواري به عنوان سيستم گرمايشي و طبخ غذا هستند. وسط هر ضلع كاروانسرا يك ايوان و هر طرف ايوان سه صفه قرار دارد. دو برج 12 گوش در دو طرف ورودي جلوه خاصي به كاروانسرا داده است.
تزئينات به كار رفته در اين بنا شامل گرهسازي سر در حجرهها، تزئينات آجري چهار برج گوشهها، كاربندي با گچ و مقرنس كاريهاي هشتي ورودي كاروانسرا است.
همچنين آجرهاي گل انداز، آجر چيني از نوع ترنج و گره فرنگي، خطوط، نمادها و مرزها در تزئينات كاروانسرا به چشم ميخورد كه نشان از هنر معماري و روح لطيف معمار اين بنا و مردم منطقه دارد.
راه ورود به كاروانسرا از وسط ضلع جنوب شرق است كه نماي خارجي اين ورودي از رديف طاق نماهاي عميق در دو طرف سر در تشكيل ميشود. هشتي وسيع و مرتفع در پشت سر در با طاق رسمبندي زيبا كه تركيبي از دورسمي سوار بر هم است بر زيبايي و شكوه اين بناي ارزشمند تاريخي افزوده است.
به طور كلي مصالح به كار رفته در اين بنا آجر، سنگ و چوب است.
كاروانسراي عبدالغفارخان باغ شيخ يكي از آثار ارزشمند باستاني كشور است كه به رغم ويژگيهاي منحصر به فرد و جاذبههاي فراوان براي جذب گردشگر، گسترش صنعت توريسم، محققين اصول معماري اصيل ايراني و پژوهشگران ايراني و خارجي در شهرستان ساوه با بيتوجهي مسئولان و وجود برخي از مشكلات از قبيل تخصيص نيافتن بودجه براي نگهداري و مرمت، همچنين مالكيت شخصي اين كاروانسرا بر اثر گذشت زمان و عوامل طبيعي قسمتهاي زيادي از اين بناي تاريخي تخريب و خسارات زيادي به آن وارد و حجرههاي آن محل تجمع و تخلف معتادان و حيوانات شده است كه در صورت ادامه اين روند در آينده شاهد تخريب بخشهاي ديگر و خسارات جبرانناپذير اين بنا خواهيم بود.
غافل از اين كه تخريب اين كاروانسرا و آثار باستاني به معناي از بين رفتن بخشي از تاريخ فـرهنـگ هـنر و تـمدن بـشري به خصوص ايران است.
مالكيت شخصي
يكي از مسئولان شهرستان ساوه به مسائل و مشكلات اين كاروانسرا اشاره كرد و گفت: يكي از اصليترين دلايل تخريب و عدم نگهداري صحيح و بازسازي اين كاروانسرا شخصي بودن مالكيت آن است.
وي افزود: فردي اقدام به خريد اين بنا از مالكان قبلي كرده و قصد بازسازي اين بنا را به منظور ساخت مجتمع اقامتي ـ پذيرايي و حتي محلي براي برگزاري مراسم و جشنها را دارد كه البته كارشناسان ميراث فرهنگي در اين بازسازي نظارت كامل دارند.
رضواني قائم مقام اداره ميراث فرهنگي استان مركزي، سياست اين سازمان را در نگهداري، مرمت و احياي بناهاي تاريخي كه قابليت بهرهبرداري عام دارند واگذاري به بخش خصوصي و تلاش براي افزايش اشتياق سرمايهگذاري در استان دانست و افزود: بخش خصوصي موظف به رعايت اصول زيرساختهايي در اين بناها و همچنين حفظ و تامين آرامش و آسايش مردم است.
رضواني ادامه داد: نكته مهم در واگذاري اين بناها، وجود گردش مالي و سوددهي لازم براي سرمايهگذار است تا اهداف مالي، مخارج و هزينههاي بخش خصوصي از آن استتخراج شود و نه تنها متحمل ضرر نشود بلكه سودآور هم باشد.
وي افزود: با توجه به شرايط موجود فردي كه سهام كاروانسرا را خريداري و اقدام به ساخت مجتمع اقامتي ـ پذيرايي كرده است، بايد طرح مرمت خود را براساس هويت فرهنگي و معماري بنا و همچنين طرح بازدهي مجتمع را ارائه دهد تا ارزيابي زيست محيطي انجام شود.او همچنين درباره نظارت سازمان ميراث فرهنگي بر اين طرح گفت: كارشناسي به عنوان مهندس ناظر و باستانشناس براي اين بنا در نظر گرفته شده است تا پيشرفتها را رصد كند و به اين اداره گزارش دهد.
قائم مقام اداره ميراث فرهنگي استان مركزي اضافه كرد: براي تامين مخارج مرمت و بازسازي كاروانسراي عبدالغفارخان وام با بهره پايين (8 تا 10 درصد سود بانكي) در نظر گرفته شده است كه حتي مالك اين بنا ميتواند با مشاركت در كميته فني با قرارداد و مشاركت در اعتبارات سالانه استان مصوب شود تا به عنوان مرمت و بازسازي اعتبار لازم به اين بنا تخصيص داده شود.
حسيني نسب مالك كلي اين كاروانسرا كه تاكنون بيشتر سهام آن را خريداري كرده است، با اشاره به صدور مجوز تغيير كاربري كاروانسرا به مجتمع اقامتي ـ پذيرايي گفت: هزينه مرمت و بازسـازي كاروانـسـرا 50 ميليارد ريال برآورد شده است كه با توجه به قولهاي داده شده در زمينه پرداخت تسهيلات با نرخ سود پايين و كمك مالي توسط اداره ميراث فرهنگي استان تاكنون اقدام عملي انجام نشده است، لذا براي اجرايي شدن طرح نياز به حمايت دولت است تا بخش خصوصي تمايل به همكاري داشته باشد.
نكته مهم اين است كه محافظت، بازسازي و نگهداري از آثار باستاني با ارزش كه در جاي جاي كشور كهن و تاريخي ايران وجود دارد هر يك به تنهايي تا چه ميزان توانسته گردشگر جذب كند.
آثاري كه نياكانمان در گذشته با كمترين امكانات و با عشق، علاقه و هنر بنا نهادهاند تا امروز گوشهاي از فرهنگ و تمدن غرورآفرين ايرانيان را به منصه ظهور بكشاند و امروز وظيفه ما است كه اين آثار ارزشمند را حفظ، مرمت و بازسازي كنيم تا همانطور كه ما به پيشينيانمان ميباليم، فردا فرزندانمان به ما افتخار كرده و اين آثار نسل به نسل در بين ايرانيان به ميراث گذاشته شود.هراس ما از اين است كه همانطور كه پدرانمان برايمان از دوره جواني خود تعريف ميكنند و ميگويند زماني كه همسن شما بوديم اين كاروانسرا بسيار آبادتر و سالمتر از الان بود، فردا زماني كه ما با فرزندانمان از كنار اين كاروانسرا ميگذريم برايشان تعريف كنيم كه اين تل خاكي كه ميبينيد زمان جواني ما يك كاروانسراي نيمه ويران بود و احتمالاً آنها از اين كاروانسرا براي فرزندانشان حرفي براي گفتن نداشته باشند.
دیدگاهها
شهرستان ساوه در ۱۲۰ کیلومتری مرکز پایتخت در تهران. وبا تاریخ بیش از ۷ هرار ساله .وشناسایی بیش ۴۰۰ اثر تاریخی وباستانی متنوعه (سخت افزاری ونرم افزاری )میتوان بهترین طرحهای صنعت گردشگری را با مشارکت ایرانیان داخل کشور و خارج ازکشوربه مرحله اجرا گذاشته شود