این کتاب را زادسپرم پسر گشن جم نوشته که در قرن سوم هجری می زیسته است؛ زیرا نامه سومی که برادرش منوچهر به وی نوشته مورخ ۲۵۰ یزدگردی (برابر با ۸۸۱ م) است. وی از خاندانی روحانی بوده و از پدرش گشن جم شاپوران ( = پسر شاپور) با لقب پیشوای بهدينان باد شده است.
گمان بر این است که زادسپرم یکی از صاحب نظرانی بوده که آراء شان در مسائل حقوقی نقل گردیده است. زادسپرم در آغاز گزیده ها، با عنوان هیربد نیمروز و در نامه های منوچهر با عنوان هیربد یاد شده است. وی در بندهشن از هم عصران تدوین کننده این کتاب ذکر شده است.
زادسپرم مدتی را در سرخس و در سیرجانِ کرمان اقامت داشته است. این هیربد در مورد مراسم تطهیر موسوم به برشنوم بدعت هایی برای ساده کردن آن گذاشته بوده که مخالفت گروهی از زردشتیان را برانگیخته بود، به طوریکه به برادر بزرگتر او شکایت برداشتند. منوچهر در این باره سه نامه نوشته است که امروز در دست است.
گزیده های زادسیم دارای چهار بخش عمده است: بخش نخست کتاب، که سه فصل را در بر می گیرد، درباره آفرینش آغازین است. فصل نخست با توصیفی از اورمزد، که مبدأ خیر است، و اهریمن که مبدأ شر است، آغاز شده و آنگاه از آفرینش موجودات به صورت «مینویی» و سپس از آفرینش موجودات به صورت «گیتی» سخن رفته است. در فصل دوم حمله اهریمن به پیش نمونه های موجودات هفتگانه یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، گاو يكتا آفریده، گیومرث و آلودن هر کدام شرح شده است. در فصل سوم ستیز ایزدان گوناگون و حامیان آفریدگان فوق با اهریمن و به دنبال آن. آفرینش موجودات اورمزدی از پیش نمونه های ذکر شده و تكثير آنها در جهان سخن رفته است. در این فصل از دریاها، دریاچه ها و رودها و کوهها سخن رفته و در مواردی نام های اساطیری با نام های واقعی تطبیق داده شده است. طبقه بندی گیاهان و جانوران و انواع آنها از مطالب جالب توجه این فصل است. منبع عمده مؤلف در این سه فصل دام داد نسک بوده و خود نیز در دو جا آن را ذکر کرده است. مطالب این سه فصل با آنچه در فصول نخستین بندهشن آمده، مشابهت بسیار دارد و حاکی از این است که منابع هر دو یکسان بوده است. در گزیده ها، برخلاف بندهشن، تکرار مطالب و نقل اقوال گوناگون درباره یک مطلب خاص کمتر به چشم می خورد و این شاید بدان علت باشد که گزیده ها تألیف یک نفر است، در حالی که مطالب بندهشن در زمان های گوناگون گردآوری شده و به صورت تدوین کننده کنونی در آمده است.
موضوع اصلی بخش دوم، فصل های ۴ تا ۲۸ را در برمی گیرد، تاریخ «دین» | است. در فصل ۴ درباره «آمدن دین در زمان های مختلف است که شباهت با فصل نخست کتاب هفتم دینکرد دارد. فصل های ۵ تا ۲۹ درباره زندگی زردشت است که به نظر زردشتیان در میانه تاریخ جهان ظهور کرده است. در این فصول از بسته شدن نطفة زردشت، زایش، کودکی، نوجوانی ، به پیامبری رسیدن تا درگذشت او سخن رفته است و در هر مورد معجزات او ذکر شده است. مطالب این بخش با آنچه در کتاب هفتم دینکرد به تفصیل آمده، مطابقت دارد و ظاهرا مهم ترین منبع هر دو کتاب سیندک بوده است. در شرح زندگی زردشت، کوششی را که علمای دینی زردشتی در دوره ساسانی در تطبيق مکانهای جغرافیایی شرق ایران با مکان هایی در آذربایجان داشته اند، به خوبی مشاهده می کنیم. ذکر نام هایی مانند مغان (موقان)، سراب و ارس و غیره نموداری از این کوشش است. این گونه تطبیق ها را در گزیده ها بیش از کتاب هفتم دینکرد می بینیم. فصل ۲۷ درباره پنج خوی و ده اندرزی است که همه اندرزهای دین بدان پیوسته است. نقل این فصل که با تفاوتهایی جزئی در کتاب متون پهلوی نیز، بدون انتساب آن به زادسپرم. آمده به سبب ارتباط موضوع آن با دین است. فصل ۲۸ درباره تقسیمات اوستای دوره ساسانی است و مطالب آن با فصل اول کتاب هشتم دینکرد مشابهت دارد.
بخش سوم شامل دو فصل (۲۹ و ۳۰) درباره ترکیب آدمی از تن و جان و روان و چگونگی وظایف اندام های داخلی بدن مانند مغز، قلب، جگر، معده و رگ هاست. دراین فصول سنت ها و روایات دینی زردشتی با تأثیراتی از نجوم بابلی و فلسفه و پزشکی یونانی در هم آمیخته است. این دو فصل از نظر در برداشتن مطالب پزشکی دوره ساسانی، که در کتاب پهلوی دیگری نیامده، از اهمیت خاصی برخوردار است. به مناسبت بحث درباره روان و جنبه های گوناگون آن و تجلی روان در دوازده شکل مانند موجودی به شکل مرد و زن و آب و گیاه، در فصل ۳۰ (بند ۴۹ به بعد)، در فصل ۳۱ بار دیگر از موضوع «موجودی به شکل مرد و دوشیزه، سخن رفته است که در صورتی که شخص در گذشته نیکوکار باشد او را به بهشت رهنمون می شوند و وی به بهشت می رود و در غیر این صورت به دوزخ می افتد. تجلی اعمال نیک یا دین به اشکال گوناگون با تفصیل بیشتری در بندهشن نیز آمده است. فصل ۳۲ اشاره کوتاهی به اعمال جمشید و فریدون و گرشاسب شده است، و در فصل ۳۳ درباره رادی فر شوشتر، مشاور گشتاسب، مطلب کوتاهی آمده است.
بخش چهارم (فصل ۳۴ و ۳۵) درباره حوادث پایان جهان و رستاخیز است که به علت افتادگی نسخه ها ناقص مانده است. در فصل ۳۵ اهمیت خاصی به تقسیم هفتگانه و دوازده گانه داده شده است، مانند هفت امشاسپندان، هفت مرد بی مرگ، هفت تنی که عامل ایجاد فرشگرد هستند، تقسیم هفت امشاسپند به دوازده، بنابر خصوصیات آنان.
زادسپرم علاوه بر دام داد نسک، که پیش از این ذکر شد، گاه به منابع دیگر نیز استناد کرده است. در فصل ۹ بند 6 به بندی از گاهان (یسن ۳۱) و در فصل ۴ بند ۸ به کتاب پیشینیان» و در فصل 6 بند ۱ به کتابی درباره «نمادیز شن» و در فصل ۳۵ بند ۱۸ به سپند نسک اشاره شده است.
زادسپرم رساله دیگری تحت عنوان خلاصه ای درباره انواع تخمه ها (= نژادها) تألیف کرده بوده است که امروز در دست نیست.
از گزیده های زاډسپرم سه نسخه در دست است: نسخه K35 مجموعه ای است که در کتابخانه سلطنتی کپنهاگ نگاهداری می شود. این نسخه کامل نیست و از آغاز کتاب تا فصل ۲۳ بند ۲ را داراست. نسخه دیگر BK است، احتمالا از روی این نسخه استنساخ شده است. این نسخه کامل نیست و از آغاز تا فصل ۳۴ بند ۲۹ را در بر دارد. نسخه سوم گزیده ها TD (یا TK با T) است. این نسخه از دو نسخه دیگر کامل تر و دارای مؤخره ای است که نام کاتب در آن آمده، اما تاریخ استنساخ ذکر نشده است. وست تاریخ حدود ۹۰۰ یزدگردی (برابر با حدود ۱۵۳۰ یا ۱۵۵۰ میلادی) را برای آن پیشنهاد می کند. اما این احتمال نیز هست که این مؤخره عینا از نسخه اصل استنساخ شده باشد. گزیده های زادسپرم به پارسی نیز ترجمه شده است.
تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام – دکتر احمد تفضلی – به کوشش دکتر ژاله آموزگار
مهدی زیدآبادی نژاد
