زبان آذری ،زبان کُهن منطقه بزرگ آذربایجان

پژوهشگران زبان کُهن کل منطقه آذربایجان را قبل از حمله تُرکان و مغولان به ایران و استقرار طایفه هایی از آنها در منطقه آذربایجان،زبان آذری( = تاتی – تالشی ) میدانند؛زبان کنونی منطقه آذربایجان را میتوان زبان تُرکی آذری نامید چرا که تلفیقی از زبان آذری کهن و زبان تُرکی میباشد.در ادامه به نظریات تعدادی از زبان شناسان و پژوهشگران در این زمینه اشاره می شود و در انتها در دو قسمت واژه هایی از زبانهای تالشی و آذری کُهنِ آذربایجان و تاتی به صورت مقایسه آورده میشود .

کیامهر فیروزی می نویسد : سال 431 هجری ، نقطه عطفی است در آغاز دگر گشت زبان مردم آذربایجان ؛ چه آنکه یورش ترکان سلجوقی در همین سال اتفاق
افتاد .(1).

کسروی می گوید : آذری یکی از نیم زبانهای بزرگ و ریشه داری همچون کردی و مازندرانی و تالشی و گیلانی و مانند اینها بوده و در سراسر آذربایجان سخن گفته می شده و آن جز شاخه ای از زبان ایران نبوده . (2).

یوسیف.م. ارانسکی در کتاب خود " زبانهای ایرانی " می نویسد : تالشی دنباله یکی از گویش های ایرانی شمال غربی است که در ادوار گذشته در آذربایجان رواج داشته اند . دوبیتی هایی که در منطقه اردبیل به دست آمده
اند و به قرن دهم هجری / شانزدهم میلادی تعلق دارند به یکی از این گویشها سروده شده اند . تحلیل این دو بیتی ها ( توسط ب.م. میلر ) نشان داده است که گویش اردبیلی در قرن دهم / شانزدهم دارای ویژگیهایی است که آن را به تالشی کنونی بسیار نزدیک می کند . (3).

استاد یحی ذکاء درباره زبان آذری در آذربایجان می نویسد : این زبان شاخه یی از گروه زبانهای ایرانی غربی است که در شمال غربی ایران زمین بدان سخن گفته اند و با زبانهای آرانی و تالشی و گویشهای خلخالی و همدانی و زنجانی و تارمی و زبانهای کُردی و ارمنی همبستگی های دور و نزدیک داشته است .
(4).


تطبیق واژه هایی از زبان های تالشی و آذری کُهنِ آذربایجان ( تاتی ) :


1 – دختر :

تالشیِ آستارا : کِلَه – kela ؛ کینَه – kina

تالشی ماسال : کینَه – kina ؛ کیلَه – kila

آذری روستای کَرینگان ( آذربایجان شرقی ) : کینا – kinā

آذری روستای گلین قَیَه ( آذربایجان شرقی ) : کینَه – kina



2 – خانه :

آستارا : کَه – kâ

ماسال : کَه – kâ

روستای کرینگان : کا – kā

روستای گلین قَیَه : کَر – kar



3 – گرگ :

آستارا : واگ – vâg

ماسال : وَرگ – varg

روستای کرینگان : وارگ – vārg

روستای گلین قیه : وُرگ – vorg



4 – بازی :

آستارا : تامشو – tâmšo ؛ هُویَه – hūya

ماسال : مِزا – mezā

روستای کرینگان : تَمِشو – tamešo

روستای گلین قیه : هُویَه – hūya



5 – ماه ( کُره ماه ) :

آستارا : اُشِم – ošēm

ماسال : مِنگ – mēng ؛ مَنگ – mang

روستای کرینگان : اوشما – ušmā

روستای گلین قیه : اُشمَه – ōšma ؛ اوشمَه – ušma (5).



تطبیق واژه هایی از زبان های تالشی و تاتی :



1 – داماد :

آستارا ( تالشی ) : یِزنَه – yezna / یَزنَه – yazna

رضوانشهر ( تالشی ) : زِما – zēmā

فومن ( تالشی ) : زِما – zēmā

کلور ( تاتی ) : زاما – zāmā

تاکستان ( تاتی ) : زُما – zomā



2 – عروس :

آستارا : وای – vây / وَیو – vayu

رضوانشهر : وَیو – vayu

فومن : گِشَه – geša

کلور : وَیو – vayu

تاکستان : وِیِه – veye



3 – لباس :

آستارا : اُلات – olât

رضوانشهر : خَلا – xalā

فومن : خَلا – xalā / رَخت – raxt

کلور : خَلاو – xalāv

تاکستان : اَرماز – armāz / جُومه – jōme



4 – سوراخ :

آستارا : هِل – hēl

رضوانشهر : خِل – xēl

فومن : خِل – xēl

کلور : خِل – xēl

تاکستان : لوکِه – luke



5 – بازی :

آستارا : تامشو – tâmšo / هُویَه – hūya / هووَه – huva / هُوا – hūâ

رضوانشهر : مِزا – mēzā

فومن : مِزا – mēzā

کلور : مِزا – mezā

تاکستان : وازی : vāzi (6).

منابع :

(1). آذربایجان تُرک نیست ( تُرک زبان است ) ، کیامهر فیروزی ، انتشارات
به نگار ، چاپ اول 1387 ، ص 87

(2). زبان پاک ، آذری یا زبان باستان ، نام شهرها و دیه های ایران ، احمد
کسروی ، انتشارات فردوس ، چاپ دوم 1379 ، ص 136

(3) - زبانهای ایرانی ، یوسیف . م . ارانسکی ، ترجمه دکتر علی اشرف صداقی
، انتشارات سخن ، چاپ اول 1378 ، ص 139

(4). جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان ، یحی ذکاء ، بنیاد موقوفات
دکتر محمود افشار ، چاپ اول 1379 ، ص 2

(6). از آستارا تا فومن ( تطبیق واژه هایی از گویش های مختلف زبان های
تالشی و تاتی ) ، ضیاء طرقدار ، نشر فرهنگ ایلیا ، چاپ اول 1396 ، ص 47 و
66 و 74 و 77 .

روستای کرینگان از روستاهای دیزمار شرقی از توابع بخش مرکزی شهرستان
ورزقان در استان آذربایجان شرقی می باشد . روستای گلین قَیَه در شهرستان
مرند در استان آذربایجان شرقی قرار دارد .

(7). از آستارا تا فومن ( تطبیق واژه هایی از گویش های مختلف زبان های
تالشی و تاتی ) ، ضیاء طرقدار ، نشر فرهنگ ایلیا ، چاپ اول 1396 ، ص 48 –
85 ؛ ( ā = آ / â = صدای بین آ و اَ / ē = اِ ، انتهای حلق / ū = اوُ ،
انتهای حلق / ō = اُو ، انتهای حلق ) .

نویسنده و گردآورنده : ضیاء طرقدار