استان قم با توجه به وجود آثار تاريخي و مذهبي متعدد، از نظر گردشگري جايگاه ويژهاي دارد. گفته ميشود بيش از 300 اثر تاريخي، فرهنگي و مذهبي در اين استان شناسايي شده است كه برخي از آنها به ثبت رسيدهاند. بين آثار و بناهاي تاريخي و مذهبي قم، آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) مهمترين اثر به شمار ميآيد.
مساجد قديمي، امامزادههاي متعدد، مدارس علوم ديني، خانههاي مشاهير نامدار، حمامها، آبانبارهاي قديمي و تپههاي باستاني از جمله آثار با ارزش قم به شمار ميآيند. وجود قره تپه قمرود، بر نخستين استقرار انسان در هزاره ششم يا هشتم پيش از ميلاد در اين سرزمين گواهي ميدهد و همين امر سبب شده است تا قم از نظر باستاني نيز بااهميت باشد.
* حرم مطهر حضرت معصومه(س)
عنوان مسجد بر اين مكان مقدسه صرفاً نامگذاري است و احكام ويژه مسجد در اين مكان وجود ندارد. از اين رو اموات و بزرگاني از علما و مراجع، در رواقهاي آن دفن شدهاند.
مسجد بالا سر كه از زيباترين رواقهاي آستانه و محل تشكيل مجالس عمومي و نماز جماعت است، در دوران صفويه به عنوان ميهمانسراي آستانه شمرده ميشد كه در دوره قاجاريه تجديد بنا شد و عنوان بزرگترين مكان سرپوشيده اماكن متبركه آستانه را به خود گرفت.
اين مكان در سال 1338 هـ .ق با ضميمه شدن زميني در غرب مسجد، توسعه يافت و برسه ستون قطور آجري استوار شد. زماني كه مسجد اعظم با آن وسعت و زيبايي ويژه ساخته شد با توجه به اين كه ديگر بناي قديمي مسجد بالا سر بين ساختمان بزرگ حرم مطهر و مسجد اعظم نوبنياد نماي خوبي نداشت، متولي وقت به تجديد بناي آن اقدام كرد و ساختمان قديمي حذف و به جاي آن عمارتي بلند با معماري ويژه بنا شد كه امروزه يكي از باشكوهترين اماكن متبركه حرم مطهر است.
مسجد طباطبايي: اين مسجد با گنبد پنجاه ستوني، به جاي صحن زنانه «قديم» در جنوب روضه مطهره ساخته شده است. باني اين گنبد بلند و مسجد بزرگ مرحوم «حجتالاسلام حاجآقا محمد طباطبايي» فرزند مرحوم «آيتالله حاجآقا حسيني قمي» است. بناي اين مسجد از سال 1360 تا 1370هـ .ق طول كشيد.
مسجد شهيد مطهري: اين مسجد به جاي موزه سابق ساخته شده است و با كاشيكاريهاي جديد جلوه زيبايي دارد. بيشتر آيينهاي مذهبي حرم مطهر در اين محل برگزار ميشود.
* رواقها
محدوده نزديكتر به ضريح مطهر را رواق مينامند.
رواق بالاسر: شامل همان محوطهاي است كه بين مسجد بالا سر تا ضريح مطهر را در برگرفته است. فضاي اين رواق با آينهكاري و گچكاريهاي بسيار زيبا آراسته شده است.
رواق دارالحفاظ: اين رواق محوطه بين ايوان طلا و ضريح مطهر را در بر ميگيرد كه از گذشته خادمين و قاريان قرآن در آن آيين ويژهاي داشتند. هماكنون نيز خطبه شامگاهي خدام در اين رواق انجام ميشود.
رواق آينه، شهيد بهشتي: اين رواق در بخش زنانه و پايين پاي حضرت قرار دارد. با تعميراتي كه در سالهاي اخير در اين مكان انجام شده، محل بسيار باصفا و نوراني براي زيارت خواهران فراهم آمده است.
رواق پيشرو: اين رواق شامل محوطه بين مسجد طباطبايي و ضريح مطهر است كه سالها محل برگزاري آيين خطبه صبحگاهي و عرض ادب خدام آستانه مقدسه بود. اين سنت حسنه هماكنون نيز برگزار ميشود.
* صحنهاي حرم مطهر
صحن نو (اتابكي): اين صحن زيبا داراي چهار ايوان شمالي، جنوبي، شرقي و غربي است. ايوان شمالي آن، ورودي از طرف ميدان آستانه، ايوان جنوبي ورودي از طرف قبله، ايوان شرقي ورودي خيابان ارم و ايوان غربي همان ايوان آينه است. در هر يك از اين ايوانها، ظرايف و آثار هنري و معماري ويژهاي به كار رفته است كه نظر هر بيننده هنردوست را به خود جلب ميكند.
وجود اين ايوانهاي باشكوه، به ويژه ايوان آينه و قرار گرفتن حوض چندضلعي در وسط صحن مطهر، زيبايي اين مكان مقدس را چندبرابر كرده است. اين صحن از آثار «ميرزا علياصغر خان صدراعظم» است و بناي آن از سال 1295 تا 1303هـ.ق طول كشيده است.
صحن عتيق (قديم): صحن عتيق واقع در شمال روضه مباركه، نخستين صحني است كه در اين بارگاه مباركه بنا شده است. اين صحن را چهار ايوان زيبا فرا گرفته است. ايواني با عظمت در جنوب كه همان ايوان طلا است و ورودي صحن به روضه مطهره است.
ايواني در شمالي كه ورودي فيضيه به صحن را تشكيل ميدهد و ايواني در غرب كه ورودي مسجد اعظم به صحن است. در شرق، ايوان ورودي صحن عتيق به صحن نو قرار دارد. اين صحن كه در عين كوچك بودن به خاطر داشتن ايوانهاي مجلل و حجرات متعدد در اطراف، از زيبايي ويژهاي برخوردار است. به دستور «شاه بيگي بيگم» دختر شاهاسماعيل صفوي در سال 925هـ.ق بنا شد. از سال 1377 شمسي نيز به دستور توليت آستانه مقدسه تعميرات اساسي در اين صحن و مقابر اطراف آن شروع شده است كه همچنان ادامه دارد و به زودي شاهد يكي از جلوههاي هنر اسلامي و تركيب ناهماهنگ در جهات مختلف صحن خواهيم بود.
* جاذبههاي گردشگري
پارك ملي كوير: كوير چشمانداز شگفت انگيز و ديدنيهاي بسياري دارد که در هيچ جاي ديگر نميتوان يافت. صحراي پوشيده از نمك، تپههاي طلايي شنهاي روان، كوهها و تپههاي خاكي همه و همه حكايت از زيباييهاي كوير دارند.
دشت کوير از نظر تنوع گونههاي جانوري و گياهي جزو بزرگترين و مهمترين مناطق اکولوژيکي ايران به شمار ميآيد. بخشي از اين منطقه سال 43 به عنوان پارک ملي اعلام شد. پارک ملي کوير با 600 هزار هکتار مساحت، در جنوب شرقي تهران واقع است و قسمتي از آن در استان قم قرار دارد. پارک ملي کوير نمونهاي تقريبا بکر از طبيعت است که به دليل داشتن ذخاير با ارزش گياهي و جانوري و ويژگيهاي استثنايي،از ميراث طبيعي وملي کشور به شمار ميآيد. تپههاي شنهاي روان با وزش باد همواره در حال تغيير شکل و جابهجايي هستند. انبوه اين شنهاي روان طلايي همراه با بوتههاي پراکنده چشماندازهاي زيبا و دلفريبي را به وجود ميآورد. نسيم صبحگاهي کوير، طلوع خورشيد، عصرها، که با وزش نسيم ملايم ديگر گرما حس نميشود و بالا خره آسمان کوير در شب که همه ستارگان با فاصله ي کم در آسمان شفاف گرد هم ميآيند، همه و همه از ديدنيهاي طبيعياي به شمار ميروند که فقط در کوير ميتوان آنها را يافت.
* رودخانهها و درياچهها
منابع و تفرجگاههاي آبي استان قم محدود به دو رودخانه قمرود و قرهچاي، رودهاي فصلي بيد هند، ابرجس و کبار، دو درياچه طبيعي نمک و حوض سلطان و درياچههاي مصنوعي کبار،امامزاده اسماعيل(ع) و پانزده خرداد ميشود.
درياچه نمک كه از جاذبههاي طبيعي استان به شمار ميرود، بخشي از کوير نمک ايران است. اين درياچه در شرق قم واقع شده و بقاياي درياچه خشک شده قديمي است که با تبخير تدريجي آب،املاح فراواني درداخل آن رسوب كرده است. و فقط زمستانها آب دارد و در فصل تابستان به جاي آب ورقههاي نمک جلب نظر ميکند. وجود ورقههاي نمک و برداشت آن که از اوايل تابستان که در منطقه جنوبي اين درياچه آغاز ميشود، ديدني است.
هوا در اين ناحيه خيلي خشک است و اختلاف درجه حرارت شب و روز به 70 درجه سانتي گراد ميرسد به همين علت سنگ کوههاي آن بر اثر اختلاف درجه هوا متلاشي و به صورت سنگريزه و شن در آمده است.در موقع وزش باد، تودههاي عظيم شن مانند امواج دريا به حرکت در ميآيد و تپه ماهورهاي موقتي را تشکيل ميدهد.ارتفاع برخي از اين تپهها به 40 متر و طول برخي از آنها به چند کيلو متر ميرسد.
درياچه نمک به همراه دشت کوير قسمتي از پارک ملي کوير ايران است که با طبيعت تقريبا بکر و داشتن ذخاير ارزشمند گياهي، جانوري از مجموعههاي ميراث طبيعي و ملي کشور به شمار ميآيد.
درياچه حوض سلطان
درياچه حوض سلطان که با مساحتي حدود 330 کيلومتر مربع به درياچه قم، درياچه شاهي و درياچه ساوه نيز مشهور است، با 710 متر ارتفاع از سطح دريا در جهت غربي ـ شرقي در شمال غرب درياچه نمک و شمال استان قم قرار دارد. برخي با توجه به نام ساوه که به آن دادهاند آن درياچه را به حوض سلطان منتسب کردهاند.
درياچه حوض سلطان با چشماندازهاي ويژه خود در طول روز و در فصول مختلف، بسيار زيبا است اما مردمان ساکن در روستاهاي اطراف سود منديهاي آن را نيز در نظر داشته و از آن در بهبود زندگي خود استفاده ميكنند. در حقيقت درياچه حوض سلطان شامل دو چاله جدا از هم به نام حوض سلطان و حوض مره است که مجموعه ي آن بيشتر به نام حوض سلطان معروف شده و کمتر از حوض مره ياد ميشود.
آبهايي که وارد اين درياچه وارد ميشود، دائمي نيست و به علت عبور از لايههاي نمکي، بي نهايت شور است. هر گاه ورود آب افزايش يابد، سطح درياچه گسترش يافته و زمينهاي پست و شوره زار و با تلاقي پيرامون را ميپوشاند و به صورت درياچه بزرگي در ميآيد. خاک اطراف به سبب خشک شدن تدريجي دواير متحد المرکزي را حول مرکز درياچه تشکيل ميدهد.که ميزان شوري از مرکز به طرف بيرون به تدريج کاهش مييابد. در موقع پرآبي سطح درياچه به طول 80 و عرض 60 كيلومتر ميرسد.
درياچه حوض سلطان بعد از اسلام تا حدود سده 19 ميلادي دورههاي خشک و مرطوب فراواني به خود ديده و بر حسب تغييرات مجراي رود مسيله يا رود شور، به صورت درياچه، باتلاق و کوير در آمده است. از زمان صفويه به بعد نيز ارتباط بين درياچه حوض سلطان و درياچه نمک به سبب تاسيس سدي در بالاي پل دلاک که آب رود قره چاي را به درياچه نمک هدايت ميکرد، قطع يا ضعيف شد.
*ارتفاعات
ارتفاعات استان قم با توجه به وضع چينهشناسي، در قسمت جنوب و جنوبغرب آن قرار دارد و دنباله رشته کوههاي مرکزي ايران به شمار ميآيد. اين کوهستانها در حقيقت دنباله شمالي کرکس هستند. مهمترين اين بلنديها با ارتفاع تقريبي 3000 متر عبارتند از کوه سخت حصار، کوه آله، کوه تخت سرحوض، کوه خضر، کوه دو برادران و کوه کلاه قاضي که اغلب داراي پوشش استپ کوهستاني، درختچههاي بادام کوهي، ازگيل و پسته وحشي هستند. منطقه شکار ممنوع پلنگ دره با وسعتي معادل 36 هزار هکتار و چشمه سارهاي فراوان واقع در 50 کيلو متري جنوب غرب قم از جمله مهمترين و زيباترين نواحي کوهستاني اين استان است.
*غارها
در برخي از ارتفاعات قم نيز غارهاي آهکي يا دست کند ديده ميشوند که بر زيباييهاي چشماندازهاي طبيعي ميافزايند. مهمترين اين غارها عبارتند از غار آهکي کهک در 30 کيلو متري جنوب قم و غار دست کند (معادن باستاني)مزرعه، چاله غار و لقه مراد با قدمتي 4000 ساله که در حواشي روستاي کوهستاني وشنوه قم قرار دارند.
غار وشنوه: در 60 کيلو متري قم در کوه اردهال، چهار غار قرار دارد که در داخل يکي از آنها منبع بزرگي از آب به چشم ميخورد. اين آب از شکاف کوه سرازير ميشود و به صورت چشمه فوران ميکند. اين غار يکي از جاذبههاي بسيار ديدني استان قم به شمار ميرود.
شهر كَهَك: اين شهر از سه طرف مشرف به ارتفاعات است و دره زيدان در شرق آن قرار دارد از اينرو داراي آب و هوايي معتدل است. وجود امامزاده زينب خاتون (س)، خانه ملاصدرا و غار معروف كهك عامل مهمي براي جذب گردشگران در اين منطقه است.
روستاي وشنوه: روستاي ييلاقي و شنوه يكي از زيباترين روستاهاي ايران به شمار ميرود و فندق آن شهرت دارد.
روستاي نايه: اين روستاي ييلاقي واقع در بخش خلجستان، از ديگر روستاهاي ديدني استان قم و ايران به شمار ميآيد.
روستاي جميزقان: اين روستا در بخش خلجستان و 65 كيلومتري شمال غرب شهر قم در درهاي قرار دارد. رودخانه «وزوا» از جنوب آن ميگذرد. وجود رودخانه، كوهها، گردنه، چشمه و پوشش گياهي مناسب و داشتن آب و هوايي معتدل و خشك از ويژگيهاي اين روستا به شمار ميرود.
روستاي اَوِل: از روستاهاي ييلاقي با درختاني سرسبز و آب و هوايي مطبوع است كه يكي از فضاهاي طبيعي دلنشين را شكل ميدهد.
*قره تپه قمرود
در كتاب بررسيهاي باستانشناسي قمرود نوشته ميرعابدين كابلي آمده است؛ منطقه مورد بررسي قمرود در شمالشرق شهر قم واقع است و از دهستانهاي بخش مركزي شهرستان قم به شمار ميآيد. مركز آن روستاي قمرود است كه 20 كيلومتر با شهر قم فاصله دارد. اين منطقه به وسيله رودخانه قمرود يا اناربار به دو بخش تقسيم شده است. عموماً ساحل راست يا بخش شرقي را قمرود و بخش غربي را البرز مينامند.
در شمال اين منطقه، رودخانه ساوه جريان دارد كه از غرب وارد دشت قمرود ميشود. در شمالشرق روستاي ملكآباد، دو رودخانه قم و ساوه به هم متصل شده و رودخانه مسيله را تشكيل ميدهند. رودخانه قم فصلي است ولي ساوه اندك آبي دارد كه در فصل تابستان حداكثر تا زيرپل بزرگراه تهران ـ قم ميرسد.
گروه باستانشناسي قمرود در سال 1367 نخستين گام را براي شناسايي منطقه برداشت. اين برنامه به مدت پنج سال در فصل پاييز يا بهار انجام شد كه شناسايي 93 اثر فرهنگي را در پيداشت كه كهنترين آنها به دوره فراپارينه سنگي و جديدترينشان به عصر قاجار تعلق دارد. اين آثار در مجموع عبارتند از تپهها، محوطهها، قلعهها، كاروانسراها، پلها، بندها و ميلها.
تپه صرم: اين تپه در 15 كيلومتري جنوبشرق جاده كاشان در بخش كهك حدفاصل ميان راه روستاي خورآباد و صرم قرار دارد. اين تپه پشتهاي طبيعي از رسوبات شني به طول 192، عرض 115 و ارتفاع 60/5 متر است كه نزديك محوطه استقراري شمشيرگاه قرار دارد.
سال 80 به مدت 26 روز فصل اول كاوش در تپه صرم توسط هيات باستانشناسي به سرپرستي خسروپوربخشده به انجام رسيد.
در اين كاوش به گورهاي زيادي برخورد شد. گورستان تاريخي تپه صرم با قدمت 3500 تا 3200 سال از مهمترين محوطههاي عصر آهن ايران و فرهنگ سفال خاكستري ايران مركزي است.
قلعه سامآباد: اين قلعه در جنوب شرق قمرود در فاصله چهارتا پنج كيلومتري روستاي قمرود قرار دارد. طول و عرض قلعه 76 متر است و چهار برج در چهارگوشه آن به چشم ميخورد. قلعه داراي يك حياط مركزي و از نوع بناهاي چهارايواني است كه ايوانهاي شرق و غرب آن به صورت دروازه است. در كنار دروازه غربي، هنوز حمامي پابرجاست.
قلعه قرمز: در شمال كاروانسراي حوض سلطان، بنايي به نام قلعه قرمز با كاربري نظامي ساخته شده است. اين بنا 112 مترعرض و 115 متر طول دارد و كاملاً مشخص است كه با شتاب ساخته شده و ناتمام مانده است. مصالح تمام بنا جز سر در ورودي آن از خشت و گل است.
حياط كوچكي در سمت شمال قلعه بنا شده و در برابر سر در اصلي، يك باغ كوچك به كاشتن سبزي اختصاص داشته است. در جلو قلعه، آب انبار بزرگي وجود دارد كه از آب باران پر ميشده است.
قلعه قمرود: قمرود داراي دو قلعه كهن و جديد بوده است كه امروزه فقط بخشهايي از آنها برجا مانده است. يكي از اين قلعهها احتمالاً مربوط به دوره صفويه يا پيش از آن است و اكنون به صورت باربند يا آغل گوسفند از آن استفاده ميشود. قلعه ديگر توسط مهندس الممالك براي اسكان خود، اطرافيان و خدمهاش در جوارشرقي قلعه كهن برپا شده بود. قلعه داراي بازارچه، حوضخانه و بارگير بوده است.
قلعه گلي: آثار اين قلعه قديمي مخروبه بعد از آبادي «محمد آباد كاج» در پاي نخستين تپههاي آهكي به طرف شمال شرق، مشاهده ميشود. اين قلعه كه در كنار قلعه سنگي محمدآباد قرار دارد، مربوط به دوره اشكاني است و خرابههاي آن شامل يك ديوار بلند از خشتهاي ضخيم است. براي ساخت اين قلعه محوطهاي را محدود كرده و در وسط آن خرابههاي خشتي و گلي، بناهايي چندطبقه ساخته بودند. در برجها و پيهاي سنگي، ورقههاي آهكي براي استحكام به كار رفته است. از آنجا كه ساختمان به كلي فرو ريخته پيش از كاوش دقيق نميتوان نقشه اصلي آن را روشن كرد. به هرحال خشتهاي قطور و بزرگ بدنه و پايه، از تعلق ساختمان به دوران پيش از اسلام حكايت دارد. در اطراف قلعه گلي بقاياي ظروف شكسته و كاشيهاي لعابدار فراوان ديده ميشود.
قلعه مظفرآباد: اين قلعه كه 5 كيلومتري شرق روستاي قمرود واقع است، از آثار مهندسالممالك و به نام يكي از پسران اوست. قلعه داراي پنج برج است كه چهار برج در چهارگوشه آن و برج پنجم در ميانه ضلع شرقي قرار دارد. كنار در ورودي نيز حمامي ساخته بودند.
روزنامه اطلاعات