حمام در تمام مشرق زمین فقط یك وسیله ی تجملی نیست بلکه از وسایل لازم زندگی است زیرا علاوه بر شرایط اقلیمی که گرمابه را ضروری می دارد تنها به این وسیله است که مردم می توانند خود را پاکیزه نگاه دارند .
لازم به تذکر است که مردان ایرانی پیراهن خود را دیر به دیر و ماهي يك بار عوض می کنند و مانند زنهایشان همیشه با شلوار می خوابند مشاهده ی اینکه آنها تقریبا هر روز استحمام می کنند نباید باعث تعجب شود محمد (ص) برای این که مسلمانان را به این امر وادار نماید آن را یکی از فرایض دینی بسیار سخت قرار داده که کمتر اشخاص می توانند از زیر آن شانه خالی کنند زیرا در قرآن آمده است که هر کس که هنگام شب با زن یا کنیزش نزدیکی کند نمی تواند نماز بخواند مگر آنکه قبلا و پیش از طلوع آفتاب به حمام رفته ، خود را طاهر کرده باشد. از این رو هر روز صبح و قبل از آن که ملاها مردم را به نماز دعوت نمایند (آذان) صدای زنگ (بوق) حمامها بلند می شود که مومنین را به طهارت فرا می خواند مردم عامی گروه گروه به حمام می روند ، در حالی که نجبا و اغنيا در حرمسرای خود حمام دارند حمامهای عمومی تا ظهر دراختیار مردان است و از آن پس تا هنگام شب مورد استفاده ی زنان قرار می گیرد .
گرمابه های ایرانی با حمامهای اروپایی بسیار متفاوتند . ساختمان وسیع آنها در زیر زمین قرار گرفته ، سقف آن گنبدی است. در قسمت فوقانی گنبد سوراخهای بزرگی تعبیه گردیده که با ورقه های مرمر بسیار نازك پوشیده شده است . روشنایی حمام منحصرا به وسیله ی این سوراخها تامین می شود .
سرای اول حمامها معمولا گرد و بسیار بزرگ است که دورادور آن را نیمکت گذارده، درگاههایی در آن به صورت رخت کن تعبیه نمود ه اند. برای خوش آیند مشتریها در وسط سرا حوض بزرگی از مرمر یا سنگ رخام با فواره های متعدد ساخته شده است.
ایرانیان به گمان من عفیف ترین مردان جهان هستند و از این رو پیش از آن که کاملا برهنه شوند با تکه پارچه ای که از کمر تا زانویشان را می پوشاند، بدن خود را می پوشانند و از آن سرا به سرای دیگری می روند که بخار آب گرم آن را چنان دمدار نموده ، که اشخاصی که بدان عادت ندارند تقریبا نفسشان بند می آید .
این سرا با سنگهای مرمر سفید چهارگوش مفروش شده ، به وسیله ی آبی که دایما و به طور وفور بر آن می پاشند گرم میشود در انتهای آن پستوی کوچکی قرار دارد که مردان پشت سرهم برای ازاله ی مو به آنجا می روند . این عمل با به کار بردن خمیری مرکب از زرنیخ و آهك، که در آب سرد خیسانده شده، در يك چشم به هم زدن انجام می گیرد . خمیر را در قسمتهای پرموی بدن می مالند و در عرض مدتی کمتر از پنج دقیقه این قسمتها مانند کف دست صاف می شود .
ولی قبل از استفاده از این دارو باید طرز استعمال صحيح آن را دانست، زیرا اگر بیش از زمان لازم روی بدن بماند بسیار خطرناك خواهد بود به طوری که در ظرف چند ثانیه تمام پوست بدن تاول می زند و جای آن زخم می شود همچنین اگر پس از استعمال دارو بی احتیاطی نمایند و خود را با آب گرم شست و شو دهند، باعث ناسورشدن پوست می گردد و این بدان جهت است که آب گرم باعث تحريك زیاد تری می شود .
پس از ازاله ی مو مشتریها دوباره به سرای گرم باز می گردند در آنجا دو مرد نیرومند که دلاك هستند و مانند دیگران پربنیه می باشند مشتری را روی مرمر می خوابانند و زیر سرش
بالش کوچکی برای تکیه دادن قرار می دهند. در اندك زمان عرق فراوان از تن استحمام کننده جاری می شود. در این موقع دو تن دلاك مشتری را مشت و مال می دهند وتمام اعضای بدنش را در جهت عضلات با فشار می کشند. سپس هر عضوی را با حرکات دورانی به جنبش درمی آورند. این عملیات درابتدا سخت توان فرسا است، اما به زودی نتیجه ی عالی آن احساس می شود . عملیات مزبور برای آنها که برای اولین بار آن را آزمایش می کنند عذابی واقعی است اما به آسانی به آن عادت می کنند و به گمان من سودی که از آن عاید می گردد با بهترین روشهای پزشکی برابر است، زیرا هیچ چیز بدن را بدین سان تر و تازگی نمی بخشد و خون را به راحتی به جریان نمی اندازد .
هنگامی که این دو دلاك با حداکثر نیرو به کار خود مشغولند، کارگر دیگری دایما آب گرم به سراپای مشتری می ریزد این کار به نرم کردن عضلات کمک می کند و درد و ناراحتی مشت و مال را تخفیف می دهد بلافاصله پس از پایان این عملیات دستکشی از جنس الیاف و مو به دست می کنند و بدن را از هر جهت کیسه می کشند. به این ترتیب در يك لحظه پوست مرده( چرك) به شکل لوله و به مقدار زیاد از بدن جدا می شود . این عمل برای سلامت بسیار اساسی و واجب است زیرا مجرای ترشح عروق که به وسیله ی این پوستها مسدود شده بوده ، دوباره باز می شود دلاکهای ایرانی روش بسیار ماهرانه ای برای برداشتن لوله های چرك دارند . آنها بدون این که پوست را خراش دهند با يك حرکت دست چرکهایی به درازای يك پا را که مانند خمیر کاغذ در زیر دستکش لوله شده است یکجا برمی دارند.
از آنجا که ایرانیها همیشه ریش و موی سر را در حمام رنگ می کنند، شمه ای درباره ی آن می نویسم این عمل به سادگی انجام می گیرد و از خطرات ناشی از استعمال داروهایی که شارلاتانهای لندن و پاریس به این اسم به قیمت طلا می فروشند، به دور هستند و بالعکس برای مو فوق العاده مفید است زیرا باعث نمو و پرپشت شدن آن می گردد .
به این منظور از گرد بسیار نرمی که از ساییدن برگ خشك شده ی درخت رنگ به دست می آید استفاده می نمایند . گرد مزبور را در مقدار کمی آب می خیسانند و خمیر شلی از آن تهیه می کنند . قبل از استعمال آن موها یا ریش را با آب صابون تندی کاملا شست و شو می دهند تا چربیهایی که از عرق ریختن تولید شده، زدوده شود . آنگاه مقدار زیادی آب گرم روی سر می ریزند تا صابونها پاك شود، سپس تا آنجا که ممکن است ریش و مو را خشك می نمایند . در این حال خمیر را بر روی قسمتهای مورد نظر می گذارند به طوری که تمام موها را آغشته می کند و می پوشاند. وقتی که از این امر فارغ شدند، دلاکها عمليات استحمام را به شرحی که گذشت شروع می کنند. کار کیس کشیدن که همیشه یك ساعت و نیم تا دو ساعت طول می کشد برای این که موها به خوبی رنگ بگیرند کاملا کافی است به سرانجام این خمیر را با آب گرم می شویند و با شانه ی ظریفي شانه می کنند تا آن مقدار خمیری که هنوز در موها باقی مانده است، خارج شود.
در صورتی که رنگ کردن مو به طریق فوق برای اولین بار باشد غالبا لازم می شود که این عملیات هر دو روز يك بار و پشت سرهم تکرار شود. در ابتدا رنگ موها به نظر قدری به سبزی می زند اما با تکرار خضاب کاملا مشکی می شود. دوام این رنگ به آن اندازه است که در مدت شش هفته یا دو ماه احتیاجی به رنگ کردن مجدد نیست به خصوص که قبل از رنگ کردن حنا هم استعمال نموده باشند. حنا ابتدا موها را به رنگ خرمایی در می آورد، ولی بعدا سیاهی رنگ را تیره تر میکند مضافا شخص را از استفاده ی دوباره ی رنگ تا مدت مدیدی بی نیاز می سازد .
بسیاری اشخاص به دست و پای خود حنا می بندند و آنها را به رنگ حنایی در می آورند. برخی دیگر موها و ریش خود را با حنا رنگ می کنند، اما این عمل شگفت آور بی معنی به ندرت انجام می گیرد و تنها عده ی معدودی از اشخاص متظاهر غیرعادی دست به این کارها می زنند. در کشور فرانسه هم از این قبیل اشخاص یافت می شود.
حمامهای عمومی همچنین محل ملاقات و دیدار افراد طبقات پایین ایرانی است بیگانگان و سوداگران معمولا برای آشنایی با يك دیگر یا مذاکره درباره ی معاملات به حمام می روند و با کشیدن چپق یا قلیان و نوشیدن قهوه ساعاتی را در آنجا می گذرانند . در این مدت اخباری بین خود رد و بدل می کنند و خبرها را به جای دیگری می برند .
اما زنهای ایرانی حمام را بهترین نقطه ی تجمع خود می دانند و همه روزه با یكدیگر درآنجا دیدار می کنند هر شاه نشینی به گروه خاصی تعلق دارد و همواره پر از جمعیت است . درآنجا کلیه ی امور خانوادگی مورد گفت و شنود قرار می گیرد و چون تعداد زنهایی که موضوعی برای حسادت و شکایت دارند کم نیست صحنه ی حمام به صورت دادگاه زنانه درمی آید که ریاست آن بر عهده ی گیس سفیدان می باشد. اخذ تصمیم نهایی در مورد اختلافات فیمابین با همین گیس سفیدان است ، زنها ابتدا به طور کاملا محرمانه آنچه را که از آخرین دیدار برایشان اتفاق افتاده ، برای یكدیگر تعریف می کنند. مثلا از مهر یابی مهری شوهران و از توجه آنها به زنهای دیگر یا کنیزان سخن می گویند زنهایی که توجه شوهرهایشان نسبت به آنها کم شده، با بدگویی و عیب جویی کینه توزانه ای از رقبای سفید بخت خود انتقام می گیرند البته وصفی که از رقیبان می کنند غالبا خیلی دور از واقعیت است. .
پس از آن که صحبت درباره ی این موضوعها به پایان رسید و يك دیگر را از بی توجهی شوهرهایشان متقابلا دلداری دادند سخن از عروسیهایی که در پیش است پیش می آید و این فرصتی است که به طور کامل درباره ی دخترهایی که نامزد شده اند موشکافی می نمایند . اگر بخواهم از روی گزارشهای صادقانه ای که به من داده شده است قضاوت کنم باید بگویم که زنان ایرانی در باره خصال نیکو به طور سطحی میگذرند درصورتی که نسبت به معایب دیگران سختگیری نشان می دهند زنهای ایرانی برای بدگویی و افترا زدن احتیاج به تعلیم گرفتن از زنهای اروپایی ندارند و با مقایسه ی آنها با زنان ولنگار اروپایی می توان نتیجه گرفت که در این مورد نیکخواهی و مروت مسلمانها و مسیحیها در يك سطح قرار دارد .
این گزارش چند و چون گرمابه های همگامی ایران در زمان قاجار را نمایان ساخته است .
گاسپار دروویل - کتاب "سفر در ایران" - برگرداننده : منوچهر اعتماد مقدم
مهدی زیدآبادی نژاد
