مصيب اميري
شهر تاريخي بيشاپور در 120 كيلومتري جنوب شيراز و 23 كيلومتري غرب شهرستان كازرون واقع شده است. بيشاپور در كنار جاده شاهي روزگار باستان واقع شده كه در دوره هخامنشيان «تخت جمشيد » و « استخر » را به شهر باستاني « شوش» و در دوره ساساني شهر «گور» و «بيشاپور » را به « تيسفون » مقر امپراطوري ساساني وصل مي نموده است.
شهر بيشاپور 1×2 كيلومتر وسعت دارد و جزء اولين شهرهاي باستاني است كه داراي تاريخ مكتوب شهرسازي مي باشد. اين تاريخ سنگ نبشته اي است كه با دو خط اشكاني و ساساني بر روي ستون بناي يادبود بيشاپور حك شده است .با توجه به وضعيت جغرافيايي خاص بيشاپور خصوصا رودخانه شاهپور و «تنگ چوگان»اين شهر در روزگار خود سرآمد شهرهاي دوره ساساني بوده است . تاريخ ساخت شهر به دوره شاهپور و حدود سال هاي 272 ـ241 م بر مي گردد . علاوه بر شهر بيشاپور ،آثار « قلعه دختر»و «قلعه پسر» و نقوش « تنگ چوگان » و « غار شاهپور » نيز از ديگر ويژگي هاي آثار دوره ساساني اين محدوده مي باشند.
شهر بيشاپور در بخش شرقي و جنوبي توسط خندق و در شمال توسط كوهستان و قلعه و در غرب توسط رودخانه شاهپور محصور و محافظت مي شده است.
وجود روخانه پر آب شاهپور و چشمه ساسان از اهميت ويژه اين منابع آبي در روند شكل گيري شهر تاريخي بيشاپور حكايت دارند.
هر چند تاكنون بخش بسيار محدودي از آثار تاريخي شهر بيشاپور كاوش شده است و نمي توان نظر قطعي در خصوص چگونگي پراكندگي آن ارايه داد. اما با نگاهي اجمالي مي توان دريافت كه بيشتر آثار دوره ساساني در بخش شمالي شهر ايجاد شده و اين شهر در دوره اسلامي به سمت جنوب گسترش يافته است . به طوري كه آثار شناخته شده تاكنون در بخش شمالي شهر مانند معبد « آناهيتا» و تالار تشريفات و بقاياي برج و بارو تعلق آن را به دوره ساساني آشكار مي سازد و آثار بخش جنوبي شهر همانند بقاياي مسجد جامع نيز حكايت از اسلامي بودن اين آثار دارند.
تاريخچه مختصر مطالعات و پژوهش هاي انجام يافته در مجموعه بيشاپور
از آنجايي كه درگذشته بيشتر مؤسسات علمي و پژوهشي و يا هيأت هايي به نمايندگي از موزه هاي معتبر خارجي مأموريت مي يافتند در آثار مهم ايران به كاوش و مطالعه بپردازند،بيشاپور نيز به دليل اهميت خاص خود مورد توجه هيأت هاي خارجي قرار گرفت. خصوصا اين كه اين شهر به دلايل تاريخي و همچنين ويژگي هاي طبيعي منطقه از ميان ديگر كوره هاي دوره ساساني (استخر ،شهر گور،دارابگرد ،ارجان) برتري خاصي داشت و همچنين از نظر شهرسازي و معماري نيز حايز اهميت فوق العاده اي مي باشد. بنابراين در فاصله زماني سال هاي 1319 ـ 1314 هجري شمسي «ژرژسال » و «گيرشمن »به نمايندگي از طرف موزه لوور پاريس اقدام به حفاري و كاوش در اين شهر نمودند و در اين كاوش ها بخشي از آثار دوره ساساني شهر در جبهه شمالي آن آشكار گشت . اين كاوش ها ادامه پيدا نكرد و به مدت 30 سال وقفه در آن صورت پذيرفت، تا اين كه سرانجام اداره كل باستان شناسي و فرهنگ عامه هيأتي را به سرپرستي دكتر علي اكبر سرفراز باستان شناس ايراني مأمور ادامه حفاري و بازسازي اين شهر نمود كه اين عمليات نيز از سال 1347 لغايت 1357 تداوم داشت.
بعد از انقلاب اسلامي براي سال هاي متمادي به جز فعاليت هايي در خصوص نگهدراي و نگهباني از مجموعه اقدام خاصي صورت نگرفت تا اين كه مجددا از چند سال گذشته كاوش هاي باستان شناسي و مرمت آثار مجموعه از سر گرفته شده كه مي توان به كاوش هاي دكتر علي اكبر سرفراز در اطراف معبد آناهيتا و حفاري اندكي كه در كاخ «والرين »صورت گرفت اشاره نمود كه البته اين كاوش ها به دليل نبود فرصت كافي و اعتبار لازم ناتمام مانده است. مهندس مهريار نيز به اتفاق باستان شناسان عضو هيأت مركز شهر يعني اطراف بناي يادبود و بقاياي مسجد جامع را مورد كاوش قرار داده اند. هر چند اين اقدامات مي توانست آغازي بر فعاليت هاي گسترده باستان شناسي ، مرمت ، سامان دهي و معرفي مجموعه باشد ليكن از دو سال گذشه با ركود و توقف مواجه گشت.
بررسي ساختار طبيعي و چگونگي شكل گيري مجموعه بيشاپور
عمده ترين دليلي كه بر روند شكل گيري مجموعه بيشاپور در اين منطقه مي توان اشاره نمود طبعا ساختار طبيعي و شرايط زيست محيطي مناسب آن مي باشد كه شهر بيشاپور را از ديگر شهرهاي ساساني (استخر ، شهر گور، دارابگرد ، ارجان) متمايز مي سازد . طبيعت زيباي منطقه كه تركيبي است از كوه هاي مرتفع ،تنگ چوگان ، رودخانه پر آب شاهپور ،وجود داشت حاصلخيز و سرسبز و باغ هاي مركبات و چشمه ساسان ، شهر تاريخي بيشاپور را به محيط پيرامون خود مرتبط ساخته است. از سوي ديگر آثار تنگ چوگان شامل نقوش برجسته و غار شاهپور و قلعه دختر و قلعه پسر بر فراز كوه مشرف به شهر و پل ساساني رودخانه شاهپور و خندق پيرامون شهر از عناصر تاريخي و معماري هستند كه هويت خاصي به مجموعه بيشاپور مي بخشند. وجود شبكه معابر و گذرگاه هاي درون شهر خصوصا در محور شمالي ـ جنوبي و تلاقي آن با محور شرقي ـ‌غربي در محدوده مركزي شهر يعني جايي كه بناي ستون يادبود قرار داد و در امتداد پل دوره ساساني واقع شده است . و توجه به بناهاي تشريفاتي ـ مذهبي شهر كه در بخش شمالي قرار گرفته و از نظر حفاظتي و امنيتي با وجود برج و باروي كنار آن و قلعه دختر كه نقش مهمي در تأمين امنيت آنه ايفا مي نموده است،از نظر معماري و شهرسازي جالب توجه است خصوصا آن كه هماهنگي و نظم در ساختار طبيعي مجموعه و روند شكل گيري شهر و آثار آن به خوبي هويدا مي باشد و به عبارتي مي توان گفت ساسانيان شهري را بنا كردند كه با طبيعت منطقه عجين شده است و ساختار طبيعي و تاريخي، امنيتي،اقتصادي ، سياسي و نظامي منطقه را شكل ديگري بخشيده اند . از آن رو كه اين شهر بر سر راه شاهي قرار گرفته و از نظر سياسي و نظامي حايز اهميت مي باشد.
شرايط زيست محيطي مناسب منطقه نيز نقش مهمي در تأمين معيشت و اقتصاد جامعه ايفا مي نمايد. وجود مراتع طبيعي چون كوه و رودخانه و ايجاد خندق و دژ امنيت شهر و شهروندان را تأمين مي نمايد و قرار گرفتن شهر در سطحي بالاتر از دشت شهر را از چشم انداز زيبايي برخوردار و از خطرات مختلف از جمله سيل نيز محافظت مي نموده است . به هر حال تمامي اين شرايط اقتصادي ـ اجتماعي ـ زيست محيطي و غيره در شكل گيري و تكامل شهر بيشاپور نقش مهمي ايفا نموده اند.
برگرفته از : خبرگزاری میراث فرهنگی
مهدی زیدآبادی نژاد
