معرفی کتاب : نقش آذربايجان در تحكيم هويت ايران

به كوشش رحيم نيكبخت

دانشگاه تمدن‌ساز و دانشگاه پيام نور (مركز نقده)

576 ص ـ 7500 تومان

چاپ اول: 1387

ايران از جمله كشورهاي نادر جهان است كه هويت ملي آن در درازناي تاريخ شكل گرفته است. شكل‌گيري هويت ايراني حاصل تعامل مردمي است كه از زمان تشكيل‌ ايران در سراسر اين سرزمين زيسته‌اند و تاريخ، فرهنگ و ارزش‌هايي را آفريده‌اند كه شاهد هويت ملي بوده است.

آذربايجان در ميان كانون‌هاي فرهنگ و هويت ايراني، به دلايلي چند جايگاه مهم و حساس در ارائه، حفظ و تداوم هويت ايراني دارا بوده است. موقعيت سوق‌الجيشي آن از يك سو و همجواري با قدرتهاي بزرگ ـ چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام ـ و لشكركشي‌هاي مداوم بيگانگان به اين خطه، از جمله وجوه اهميت آذربايجان در تاريخ ايران است.

از عناصر اصلي هويت ايراني كه آن را مي‌توان روح پويا و پاياي ايران ناميد، هويت مذهبي و ديني جامعه ايراني است. در جامعه ايراني ـ چه قبل و چه بعد از اسلام ـ هويت ملي با صبغه مذهب متجلي گرديده است. از اين رو در سرحدات ايران، به‌ويژه آذربايجان تعلقات مذهبي، عنصر شاخص هويت مردمان اين نواحي بوده است. رسميت يافتن تشيع در ايران آن هم از آذربايجان و مسجدجامع تبريز، حكايت از نقش اين خطه در باز احياي هويت ايراني با مشخصه اهل‌بيت(ع) و دوستي و ارادت به خاندان پيامبر اكرم(ص) دارد.

هجوم‌هاي سهمگين و سنگين دولت عثماني براي از ميان برداشتن دولت شيعي صفوي، آذربايجان را محل تلاقي و نبرد گردانيده بود، از اين روست كه عرق مذهبي و ملي اهالي اين سامان در ميان مردم ايران ممتاز است.

معاونت فرهنگي و اجتماعي وزارت علوم، به عنوان متولي اصلي راهبري و مديريت فرهنگي جامعه علمي و با توجه به اهميت وحدت ملي، نماياندن تاريخ پرافتخار ايرانيان و متبلور ساختن راز مانايي ملت ايران در بستر تاريخ و جغرافيا، بر آن شد تا مجموعه آثاري در اين راستا و در راستاي تبيين نقش مناطق مختلف در «اتحاد ملي و انسجام اسلامي» منتشر نمايد كه اثر حاضر به خطه پاك آذربايجان اختصاص يافته است.

دفتر برنامه‌ريزي اجتماعي و مطالعات فرهنگي در راستاي توسعه انساني و فرهنگي پايدار و باتوجه به رسالت تمدن‌سازي نوين ايراني و اسلامي و لزوم بازيابي هويت و اتحاد ملي، وظيفه خود مي‌داند تا كاركردهاي دانشگاه در بخش‌هاي مختلف به غير از آموزشي و پژوهشي را نيز مدنظر داشته و در راستاي اهداف كلان جمهوري اسلامي ايران بكوشد.

در اين مجموعه كه به قلم محققان جوان و اساتيد دانشگاه‌هاي آذربايجان نگارش يافته، نقش آذربايجان در تاريخ و فرهنگ و به عبارت ديگر در هويت ايراني مورد بررسي دقيق و علمي قرار گرفته است. گرچه ابعاد ديگري از نقش و اهميت آذربايجان در تاريخ و فرهنگ ايران براي بحث و بررسي باقي مانده است.

اين كتاب كه فتح بابي براي بررسي ميراث ارزشمند مشترك همه ايرانيان (اعم از كرد، لر، ترك، عرب، بلوچ و تركمن) به حساب مي‌آيد، با تلاش آقاي رحيم نيكبخت و همكارانشان تدوين شده است.

اين كتاب افزون بر مقدمه ناشر، مقدمه معاون فرهنگي و اجتماعي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، و پيشگفتار، در پنج بخش تنظيم شده است: بخش اول: آذربايجان در ايران قبل از اسلام است با اين مطالب: مروري بر جغرافياي تاريخي آذربايجان/ محمدرضا محمدقلي‌زاده، تاريخ باستاني آذربايجان/ كلاووس شيپمان ترجمه نادر خبازي، ماد كوچك و آذربايجان/ دكتر مهرداد قدرت ديزجي، دشت مغان در عصر ساسانيان / ميرنبي عزيززاده، آذرآبادگان در شاهنامه فردوس.

بخش دوم: آذربايجان در ايران اسلامي نام دارد با اين مقالات: اسلام در آذربايجان/اصغر حيدري، اوضاع فرهنگي آذربايجان، اران و ارمنيه در قرون نخستين اسلامي/ دكتر سيدمهدي جوادي، بابك خرمدين/ اصغر حيدري، اتابكان آذربايجان/ دكتر ناصر صدقي، تبريز از صدر اسلام تا دوره جلايريان/ سيداحمدرضا مجرد، اشغال و قتل عام تبريز توسط عثماني/ دكتر نصرالله صالحي، دربند مرز ايران و انيران/ دكتر مسعود بيات.

بخش سوم: آذربايجان، رسميت يافتن تشيع و هويت ايراني نام دارد با اين مقالات: عهد صفوي، دوران بازيابي هويت ايراني/ دكتر باقر صدري‌نيا، رسميت يافتن شيعه در آذربايجان مبناي وحدت ملي در ايران/ محمد رضايي، سير تحول مذهب تا رسميت يافته شيعه در ايران به روايت سكه/ منصوره وثيق، سفينه تبريزي و رسميت يافتن مذهب شيعه در ايران/ منيژه صدري، هويت ايراني در ادبيات مرثيه آذري/ رحيم نيكبخت.

بخش چهارم: آذربايجان در ايران معاصر نام دارد با اين مقالات: جنگهاي روسيه عليه ايران/ ياسمن جوانشر، انقلاب مشروطه آذربايجان هويت ايراني/ رحيم نيكبخت، مسيونرهاي مذهبي در اروميه/ داوود قاسمور، قيام شيخ محمد خياباني/ ابراهيم ناصحي، قيام علماي آذربايجان عليه رضاشاه/ دكتر صمد اسمعيل‌زاده، كشف حجاب در آذربايجان/محمد رضايي، آذربايجان و غائله فرقه دموكرات/ دكتر رحيم شهرتي‌فر، نهضت ملي نفت در آذربايجان/ منيژه صدري، انقلاب اسلامي در آذربايجان/ رحيم نيكبخت.

بخش پنجم: آذربايجان، فرهنگ و ادب ايراني نام دارد با اين مقالات: مراسم‌هاي مذهبي و سنتي در خلخال/ سيدمسعود نقيب، نوروز باستاني در اردبيل/ موسي اصغرزاده، نخستين رابطه ادبي شاهنامه و آذربايجان/ سجاد آيدنلو، سبك آذربايجاني در شعر فارسي/ محمدطاهر خسروشاهي، شعر و ادب فارسي در اران و آذربايجان عصر ايلخاني/ رحيم نيكبخت، ايران دوستي شاعران ارسباران/ حسين دوستي، سيدحسين كهنمويي، «پدر ادبيات مقاومت آذربايجان» رحيم نيكبخت، ايرانِ شهريار/ يلدا رنجبر خراساني.