مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

تجلي شاهنامه در نقاشي قهوه خانه اي

مجيد ساريخاني

شاهنامه فردوسي فخيم ترين حماسه ملي ايرانيان است. همان طور كه شاهنامه فردوسي در زماني تنظيم شد كه مردم ايران از تسلط كارگزاران متعصب و تركان تازه وارد بر مقدرات خود رنج مي بردند. نقاشي قهوه خانه اي نيز در برهه اي از زمان شكل گرفت كه توده مردم از رخنه و نفوذ دو ابر قدرت سياسي همزمان خود (روسيه و بريتانيا) بر ايران به ستوه آمده بودند؛ بنابراين براي حفظ وحدت ملي و جلوگيري تاثيرات بيش از حد هنر بيگانگان بر فرهنگ و هنر ايران به خصوص نقاشي گرايش به مضامين حماسي شاهنامه فردوسي پيدا كردند و اين تمايل با انقلاب مشروطيت شدت يافت.
نقاشي قهوه خانه اي از جمله هنرهايي است كه تجلي شاهنامه در مضمون هاي حماسي آن به وضوح ديده مي شود. به خصوص در صحنه هايي نظير نبرد رستم و سهراب، نبرد رستم و اشكبوس و ديگر قهرماني هاي شاهنامه اي.
از نقاشان مشهور سبك قهوه خانه اي حسين قوللر آقاسي و محمد مدبر قابل ذكر است كه حسين قوللر آقاسي سردمدار نقاشي هايي با مضمون حماسي و محمد مدبر را سردمدار نقاشي هايي با مضمون مذهبي دانسته اند.
نگارگري در ايران داراي كاربردهاي متفاوتي است، يكي از كاربردهايش استفاده از آن براي تصويرسازي صفحات كتاب بود. از كتبي كه در ايران مكرر مصور و با نگارگري تزيين مي شده، شاهنامه فردوسي است كه همواره سرچشمه الهام هنرمندان ايراني به خصوص نقاشان قرار گرفته است. يكي از سبك هاي نقاشي كه شاهنامه فردوسي در شكل گيري آن تاثير بسزايي داشته همان طور كه پيشتر ذكر شد، نقاشي قهوه خانه است كه از اواخر دوره زنديه و اوايل دوره قاجاريه وارد عرصه نقاشي ايران شده است.
نقالي از پيش از اسلام به خصوص در دوره ساسانيان در دربار پادشاهان رواج داشته كه معمولا همراه موسيقي بوده است. در سه قرن اوليه اسلام، كار نقالان بيان داستان هاي حماسي و ملي گذشته ايران با همان سبك و سياق دوره ساسانيان بوده است اما بدون همراهي موسيقي.
با سروده شدن و به نظم درآوردن شاهنامه توسط حكيم طوس نقالان دوره هاي بعد به ويژه مغولي، ايلخاني، و تيموري به بيان داستان هاي حماسي و شبه حماسي و شاهنامه خواني با توجه به مضامين شاهنامه فردوسي روي آوردند. با رواج يافتن قهوه خانه در دوره صفوي به خصوص در زمان شاه طهماسب كه اولين قهوه خانه ايران در قزوين پايه گذاري شد، كار نقالي و شاهنامه خواني به قهوه خانه ها كشيده شد.
در ابتدا قهوه خانه اختصاص به قشر درباريان داشت. اين روند تا اوايل دوره قاجار ادامه پيدا كرد تا اين كه در دوره قاجار به ويژه دوره سلطنت ناصرالدين شاه به علت ساخت و ساز زياد و ايجاد قهوه خانه در هر كوي و بر زني جنبه عمومي پيدا كرد، به طوري كه اقشار مختلف جامعه مي توانستند در آن جا حضور يابند. در اين شرايط بود كه كار نقالان نيز به قهوه خانه ها كشيده شد و قهوه چي ها نيز از اين وضعيت براي جذب مشتري به نفع خود استفاده بردند؛ اما جو حاكم بر اوضاع اجتماعي و سياسي ايران حاكي از نفوذ فرهنگ و هنر فرهنگي در ايران بود.
اين روابط به تبع باعث تاثير پذيري هنر ايران به خصوص نقاشي از نقاشي فرنگي شد كه شروع اين تاثيرپذيري به اواخر دوره صفوي و سلطنت شاه عباس دوم (كه محمد زمان را براي فرا گرفتن نقاشي به ايتاليا مي فرستد) بر مي گردد. اين روال در دوره قاجار با توجه به اوضاع و شرايط سياسي و اجتماعي حاكم به اوج خود مي رسد.

در اين زمان عده اي از نقاشان ايراني برخاسته از بطن جامعه از وضعيت فرنگي مآب حاكم بر جامعه هنري عهد قاجار رنج مي بردند و نقطه ضعف شرايط حاكم را عدم توجه به فرهنگ غني ايران و هويت ملي دانسته اند. به طوري كه فرنگي ها از اين موقعيت استفاده كرده و سعي در قطع ارتباط ايرانيان با فرهنگ و تاريخ حماسي گذشته خود داشتند و در واقع مي خواستند يك نوع خودباختگي فرهنگي را به مردم تفهيم كنند. به همين خاطر نقاشان عامي بدون تاثيرپذيري از نقاشي فرنگي و با حفظ رعايت اصول نقاشي سنتي ايران به تصوير نقل نقالاني روي آوردند كه يادآور دلاوري ها و قهرماني هاي ايرانيان بودند و رويه اي در پيش گرفتند تا بتوانند روحيه حماسي را با پيشينه تاريخي و دلاوري هاي اين مرز و بوم در ذهن مردم جاي دهند. با هدف جلوگيري از خودباختگي فرهنگي رايج در آن برهه از زمان بهترين اثر حماسي كه مي توانستند آن را الگوي روش كار خود قرار بدهند، شاهنامه فردوسي با مضامين حماسي آن بود. اگر چه نقاشي هايي كه از داستان هاي شاهنامه از ابتداي دوره قاجار تا آغاز جنبش مشروطيت تصوير مي شد به نقاشي قهوه خانه اي نزديك بود ولي هنوز روح حماسه در آنها تجلي نداشت؛ اما با ظهور مشروطه خواهي و مشروطيت در ايران روح حماسه طلبي در بين ايرانيان عهد قاجار جاني تازه گرفت و نقش نقاشان قهوه خانه اي كه مضامين حماسي شاهنامه را بر تابلوي نقاشي كشيده بودند، بهتر احساس مي شد. در اين عهد نقاشاني با همان روحيه چون حسين قوللر آقاسي كه از بين توده مردم برخاسته بود، توانست با بهره گيري از موضوعات شاهنامه، دلاوري ها و حماسه خواهي هاي اصيل ايران را به شيوه اي ترسيم نمايد كه هم كمترين بهره از عناصر فرنگي، در كارش ديده شود و هم با رعايت اصول نقاشي سنتي ايران كه بيشتر از خيال خود براي نقاشي بهره مي گرفتند، به ترسيم دلاوراني چون رستم و سهراب، نبرد رستم و اشكبوس و... با چهره و سبك سنتي ايران بپردازد.

بن مایه :
1. ناصري، حسن سادات؛ «فردوسي و شاهنامه»؛ مجله هنر و مردم؛ شماره هاي 153 و 154؛ تهران: تير و مرداد 1354، ص 53.
2. برتلس، يوگني ادوارد ويچ؛ تاريخ ادبيات فارسي؛ ترجمه سيروس ايزدي؛ انتشارات هيرمند؛ تهران: 1374، ص 26.
3. تجلي شاهنامه در هنر اسلامي ايران؛ موزه ملي ايران؛ تهران: 1381، ص76.
4. فروغ، دكتر مهدي؛ «رستم، قهرمان تراژدي»؛ مجله هنر و مردم؛ شماره هاي 153 و 154؛ تهران: تير و مرداد 1354، ص 4.
5. ناصري، حسن سادات؛ «فردوسي و شاهنامه»؛ پيشين، ص 54.
6. اشرافي، احسان؛ «شاهنامه از ديدگاه وحدت ملي»؛ مجله هنر و مردم؛ شماره هاي 153 و 154؛ تهران: تير و مرداد 1354، ص 79.
7. قندي، دكتر سياوش؛ «نقش شاهنامه در هنرهاي بومي»؛ كتاب ماه هنر؛ فرهنگ و ارشاد اسلامي؛ شماره هاي 39 و 40؛ تهران: آذر و دي 1380، ص 32.
8. اديب برومند، عبدالعلي؛ «اثر شاهنامه در زبان و ادبيات فارسي و روح و فكر ايراني»؛ هنر و مردم؛ شماره هاي 153 و 154؛ تهران: 1354، ص 139.
9. محمدي، احمد؛ «نگاهي به تاريخ نمايش در ايران»؛ مجله هنر و مردم؛ شماره هاي 129 و 130؛ تير و مرداد 1352، ص 20.
10. فلسفي، نصراله؛ زندگاني شاه عباس اول؛ دانشگاه تهران؛ جلد 2؛ تهران: 1344، ص 35.
11. كلانتري، منوچهر؛ «رزم و بزم شاهنامه در پرده هاي بازاري (قهوه خانه اي)»؛ مجله هنر و مردم؛ شماره 134؛ تهران: آذر ماه 1352، ص

در همین زمینه

دیدگاه‌ها  

+3 # اسحق فتحیdani7kel.persianblog.ir 1391-09-28 16:26
با سلام جناب ساریخانی ضمن تشکر از نوشتن مطلبی در خصوص نقاشی قهوه خانه ای توجه شما را به مواردی چند جلب میکنم:
همانطور که خود نیز نوشته اید نقاشان سبک قهوه خانه اشخاصی بودند که عمدتا" نقاش ساختمان و کاشیکار و... بودند. لذا کار نقاشی برای آنان یک عشق و علاقه شخصی بوده و ربطی به سیاست و مقابله با نفوذ نقاشی غربی و این گونه موارد نداشته و نه قصد نقابله با نقاشی غربی را داشتند اتفاقا" این نقاشان از نخستین کسانی هستند که از تکنیک رنگ و روغن که به تمامی از غرب آمده استفاده کردند و نوع کادر بندی (یعنی اجرای نقاشی در ابعاد بزرگ) و شیوه حجم پردازی و ژرف نمایی که البته به سبب عدم اشنایی ایشان به اصول پرسپکتیو دارای نواقص زیادی هم بوده به تمامی نشانگر اینست که نقاشان قهوه خانه ای فقط عاشقامی بودند که زندگی خود را صرف خلق آثاری کردند که حرف دل مردم و علاقه توده مردم بوده و نه چیز دیگر و بهیچ وجه سبقه سیاسی و نداشته
پاسخ دادن

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML