مریم یوسفی - فاطمه ضرابی (سومین کنفرانس جهانی پژوهش های نوین در عمران ، معماری و شهرسازی ) - برگرفته از پایگاه پژوهشی SID.IR
............
نزدیک به هزار سال است که شاهنامه ی فردوسی همچون گوهری تابناک فراروی محققان ، هنرمندان ، شاعران و فرزانگان این مرز و بوم و دیگر کشور های جهان بوده و نیز هست ؛ زیرا محتوای این اثر حماسی در واقع چیزی جز بیان خواست ها و آرزو ها و بالندگی های یک ملت و در نهایت ، آرمان های دلخواه مردم همه ی جهان نیست . از این رو این کتاب عظیم ، همواره مورد تحقیق و تتبع و ترجمه قرار گرفته و جلوه گاه هنرپردازی های هنرمندان گوناگون بوده و خواهد بود .
اطلاعات موجود در شاهنامه ی فردوسی ، درباره ی معماری و شهر سازی دوران پیش از اسلام را می توان به شرح زیر بیان کرد :
· واژه های معماری و شهرسازی
· خصوصیات معماری ایران
· نحوه ی استفاده از فضا ها
· نحوه ی شکل گیری شهرها
خصوصیات معماری ایران
درباره ی برخی از خصوصیات معماری ایران نیز ، نکات و اطلاعات ارزشمندی در شاهنامه وجود دارد . برای نمونه ، می توان به باغ مزار که گونه ای از انواع مزار به شمار می یابد ، اشاره کرد . باغ مزار های موجود در کشور ، غالباً به دوران پس از ایلخانان تعلق دارند که ظاهراً هیچ کدام از آن ها با طرح آن ها پدید آمده است و طرح کنونی آن ها به تدریج شکل گرفته است . بر اساس اشاره ای که در قسمتی از شاهنامه به وجود نوعی باغ مزار شده است ، می توان اظهار داشت که ممکن است پیشینه ی این نوع بنا به پیش از اسلام نیز برسد:
بباغ اندرون دخمه ای ساختند /سرش را به ابر اندر انداختند
برابر نهادند زرین دو تخت/ بدان خوابگه شد گو نیک بخت
در جای دیگر، به طرح گونه ای باغ اشاره شده است که آبگیری در میان آن قرار داشت . همچنین به کاخ های واقع در باغ یا به بخش اندرونی یا حرم ، اشاره هایی شده است.
ویژگی های ایوان به روایت شاهنامه
نوع دیگری از ایوان ها ، ایوان واقع در برخی از کاخ های دیوانی است که در کنار میدان حکومتی یا عمومی حکومتی قرار داشت ، مانند نمونه ای که در میدان امام در اصفهان وجود دارد . بررسی شاهنامه ی فردوسی نشان می دهد که به احتمال زیاد ، تقریباً همین الگو یا الگویی شبیه به آن در برخی از شهر های مهم در دوران پیش از اسلام نیز وجود داشته است . در چند جای شاهنامه به همجواری فضای ایوان یا کاخ بلند و میدان اشاره شده است.
ز ایوان و میدان و کاخ بلند/ ز پالیز و از گلشن ارجمند
بیاراست شهری بسان بهشت/ به هامون گل و سنبل و لاله کشت
نحوه ی استفاده از فضاها
یکی دیگر از نکات مهمی که در شاهنامه ، درباره ی فضاهای معماری و شهری وجود دارد ، اشاره به نحوه ی استفاده از برخی فضاهاست . چگونگی استفاده از ایوان ، کاخ باغ و مانند آن از نکاتی است که از روی آثار باقی مانده به سادگی قابل بررسی نیست و اطلاعات موجود در شاهنامه در این زمینه بسیار ارزشمند است .
نمونه های خاص
ایوان مداین
کنون از مداین سخن نو کنم/ سخن ها ز ایوان خسرو کنم
درباره ی چگونگی ساخته شدن ایوان مداین ، اطلاعات بسیار سودمند و جالبی در مورد نحوه ی انتخاب یک معمار اصلی ، از بین سه معمار و برگزیدن آنان از میان سی نفر معمار منتخب از بین دویست نفر ، و نیز نحوه ی ساختن ایوان ، سه سال انتظار برای نشست دیوار ها و سپس ادامه کار ساختمان و اتمام آن پس از هفت سال ارائه شده است .
چنین گفت روشن دل پارسی /که بگذشت سال از برش چارسی
که خسرو فرستاد کس ها به روم/ به هند و به چین و به آباد بوم
خُرّه ی اردشیر
اردشیر پس از شکست دادن سپاه اردوان و کشتن وی ، به سوی پارس رفت و در آنجا شارستانی موسوم به خره ی اردشیر ساخت . شماری کاخ و باغ در این شهر ساخته شد . چشمه ای نیز در شهر بود ، که برای تأمین آب مورد نیاز ساکنان شهر و فضاهای سبز ، شماری جوی از آن منشعب می شد . همچنین در محوطه ای که چشمه در آن قرار داشت ، آتشکده ای ساخته شد که محل برگزاری جشن مهرگان و سده نیز بود . در پیرامون آتشکده نیز باغ ، کاخ و میدانی ساخته شد که گویای پیوند کالبدی و ارتباط کار کردی بین فضا های مذهبی و حکومتی در آن دوره است . وجود شماری روستا در پیرامون این شهر ، اشاره به ربض یا سواد در پیرامون شهر است که یکی از ویژگی های مهم شهر های ایران به شمار می آید.
بر آورد زان چشمه آتشکده/ برو تازه شد مهرگان و سده
بگرد اندرش باغ و میدان و کاخ/ برآورده شد جایگاهی فراخ
ریشه های تقدس آب در معماری ایرانی
در نگرش اساطیری ، گیتی سرشار از راستی و دروغ است . پس آگاهی از این دو نخستین کار روان آدمی است و آن موهبتی که نیک و بد را از هم باز می شناسد آنکه چشم جان است خرد نام دارد . خرد ، صلاح یزدان است و فضیلتی است که از گوهر او می تراود . بی خردی ، نایزدانی و اهریمنی است و هر بیخردی در کار نابودی جهان دستی دارد . در اساطیر ، آب نماد خرد است و اهورامزدا ، " خرد همه آگاه " ، نام دارد . اهورامزدا این خرد همه آگاه ، بسان آب بر دست های زرتشت ریخت ، آن را نوشید و بینای هستی شد . بدینسان خرد را چشم جان می نامند .
در هنگام تولد زرتشت ، آب ها شادمان شدند . در هنگام تولد زرتشت ، آب ها بالیدند . در هنگام تولد ، همه آفریدگان خرد مقدس به خود مژده رستگاری دادند.
ز هستی نشان است بر آب و خاک / ز دانش منش را مکن در مغاک
جهان را چو باران به بایستگی / روان را چو دانش به شایستگی
این جنبه تقدس آب ، در معماری به صراحت به نمایش در آمده است . در معماری باستانی ایران ، چشمه های مقدس در برابر ایوان هایی که دارای " نقوش اهورایی " ، " فروهر " و " الهه میترا " هستند فراوان است . برخی از این ایوان ها در دل کو های مقدس کنده شده اند .
طاق بستان که جایگاه چشمه های مقدس می باشد ؛ شامل دو ایوان فرو رفته است که در دل کوه ساخته شده اند تصاویر کنده شده در ایوان ، الهه میترا و برخی شهریاران نیک را نمایش می دهد.
تخت سلیمان ، بر روی یک بلندی طبیعی به ارتفاع 24 متر از سطح دشت واقع شده که در میان آن دریاچه بزرگی وجود دارد .
آتشکده فیروز آباد نیز رو به دریاچه ای کوچک ساخته شده است . طول نمای این آتشکده ، حدود 34 متر است و اندازه دهانه طاق ایوان بزرگ آن 13 متر می باشد .
در این موارد ، آب مقدس در جلوی ایوان بلند حضور یافته است . این مصادیق به نحو بارزی بیانگر ارتباط آب با اهورامزدا ) نیکی ( در اساطیر ایران است که در معماری عینیت یافته است .
استفاده از نقاشی ها بر روی دیوار های بنا های سلطنتی و حکومتی و نیز خانه های اشراف از دیرباز رواج داشته و مجالس نقاشی در کنار یکدیگر ، وقایع مشخصی از یک تاریخ معین را بازگو می کنند . در این قلمرو ، شاهنامه ی فردوسی همواره یکی از منابع غنی بوده است.