گیل و دیلم در شاهنامه

ز گيل و ز ديلم بيامد سپاه
همى گرد لشكر بر آمد به ماه‏
اين سخن فردوسى است كه پيش از هزار سال قبل از دو قوم گيل و ديلم و جنگجوئى و دلاورى آنان ياد كرده است. هنوز شما اگر چند صباحى بين مردم گيلان زندگى كنيد لغت« گيلمرد» را از زبان مردم آن سرزمين بسيار مى‏شنويد، و عجيب است كه اين لغت را فردوسى در شاهنامه زنده نگاه داشته و گفته است‏
همه گيل مردان چو شير يله
ابا طوق زرين و مشكين كله‏
همان كلاه سياه نهرى خوش طرح كه هنوز ساكنان شجاع كوهستان گيلان بر سر مى‏گذارند در عصر اساطيرى فريدون هم بر سر مى‏نهادند. گيلان زمين بعلت نزديكى با قفقاز و همسايگى با آن، از صادرات آهن قفقاز( مهد نخستين كشف كان‏هاى آهن) بهره گرفته و بصورت مركز ساختن اسلحه‏هاى جنگى در آمده بود. سپرهاى ساخت گيلان شهرت بسيار داشت.
فردوسى مى‏گويد:
سياوش سپر خواست گيلى چهار   
دو جوشن دگر ز آهن آبدار
و در جاى دگر گفته است:
بفرمود تا روز بانان در       
برفتند با تيغ و گيلى سپر
و نيز در جاى ديگر مى‏گويد:
پياده پس پيل كرده به پاى   
ابا نه رشى نيزه سر گراى‏
سپرهاى گيلى به پيش اندرون    
همى از جگرشان بجوشيد خون‏
مقصود فردوسى در بيت اول هم زوبين‏هاى ديلمى است كه بيش از سپرهاى آن، معروف بود چنانكه نظامى گويد:
بدى ديلم، كيائى برگزيدى    
تبر بفروختى زوبين خريدى‏
يعنى ديلمى وقتى كه مى‏خواست ترقى كند از هيزم شكنى دست مى‏كشيد و تبرش را مى‏فروخت، و زوبين ديلمى مى‏خريد و مى‏شد مرداويج و آل بويه. نه تنها سلاح آهنين ساخت گيلان معروف بود، مردم دلاور آن براى اهداف جنگى اسب‏هاى ممتاز تربيت مى‏كردند كه آن هم معروف بود چنانكه نظامى گويد:
چو رهوار گيليم از اين پل گذشت    
به گيلان ندارم سر بازگشت‏
يعنى وقتى كه خرم از پل گذشت نگاه به پشت سرم نمى‏كنم. همسايگى گيلان وسيع در روزگار قديم با معادن آهن قفقاز، مردم گيلان را بصورت جنگندگان حرفه‏اى در آورده بود، و از اين جهت شبيه مردم يونان در عصر گزنفون و هخامنشيان بودند كه مزدوران جنگى صادر مى‏كردند. فردوسى مى‏گويد:
هم از پهلوى پارس كوچ و بلوچ    
ز گيلان جنگى و دشت سروج‏
سپرور پياده و ده و دو هزار   
گزين كرد شاه از در كارزار
فردوسى مى‏گويد: چون فريدون خواست به استقبال نوه‏اش منوچهر فرزند ايرج برود سپاه زبده و محافظ او از هم شهريان او گيل مردان بودند:
چو آمد بنزديك شاه( فريدون) و سپاه     
فريدون پياده بيامد براه‏
همه گيلمردان چو شير يله   
ابا طوق زرين و مشكين كله‏
بنا به روايت فردوسى، سپاه زبده‏اى از مردم گيل و ديلم در لشكر اشكانيان هم بودند:
ز گيل و ز ديلم بيامد سپاه     
همى گرد لشكر بر آمد به ماه‏
در زمان انوشيروان، گيلان و آذربايجان يكى از چهار گستك كشور ايران بودند، و فوچ سپاهى دلاورى از مردم گيلان در سپاه انوشيروان بود:
يكى بارگه ساخت روزى بدشت    
ز گرد سواران هوا تيره گشت‏
همه مرزبانان به زرين كمر      
بلوچى و گيلى به زرين سپر
سپاهى بيامد ز هر كشورى  
ز گيلان و از ديلمان لشكرى‏
بموجب اسناد تاريخى سرزمين گيلان از آغاز تاريخ تا عصر صفويه پيوسته مستقل بود و تن به حكومت هخامنشيان و اشكانيان و ساسانيان نمى‏دادند. بارها سلاطين هخامنشى و ساسانى با مردم دلاور آن خطه جنگ كردند. و فردوسى از جنگ انوشيروان و مردم گيلان سخن گفته است:
از آن جايگه سوى گيلان كشيد    
چو رنج آمد از گيل و ديلم پديد
در قديم يعنى در زمان اسكندر مقدونى( 336- 323 ق. م) گيلان از سرزمين‏هاى آباد معروف بود و آن خطه مظهر شهر نشينى و تمدن بشمار مى‏رفت چنانكه نظامى گويد:
كه فردا چو رخ در نقاب آورم    
ز گيله به گيلان شتاب آورم‏
گيله يعنى روستا. نظامى ميگويد: چون بميرم از اين جهان كه دهى است، به آن جهان كه شهرى آباد چون گيلان زمين است ميروم. شايد باين جهت بود كه بحر خزر را در شاهنامه درياى گيلان خوانده است:
ز يك سوى درياى گيلان ره است    
چراگاه اسبان و جاى نشست‏
و از جمله اطلاعات كه نظامى ميدهد: يكى اين است كه مردان خطه گيلان قديم موى سرشان را مجعد مى‏كردند، شايد مانند سربازان هخامنشى كه پيكره آنان هنوز وجود دارد. نظامى گويد:
گله گيلى كشان بدامانش   
سرو را لوح درد بستانش‏
ديگر از مطالب كه نظامى درباره گيلان مى‏گويد كه زنبور گيلان زننده‏ترين زنبورها است:
چو زنبور گيلى كشيدند نيش     
به زنبوره زنبور كردند ريش‏
توجه مكرر فردوسى به گيلان و نقش دلاوران آن در تاريخ كه به عصر ديالمه يعنى عصر فردوسى هم كشيده شده است بى‏سبب نيست, نيز علاقه مردى به نام على ديلم به فردوسى كه شاهنامه را به خط خود در هفت جلد نوشته است بى‏سبب نمى‏تواند باشد. احتمال قوى ميرود كه ارتباط ابومنصور محمد بنيانگذار شاهنامه با ركن الدوله ديلمى و تحريك حس وطن دوستى مردم خراسان بوسيله شجاعان ديلم و آل بويه، فردوسى را سخت تحت تأثير قرار داده و جاى جاى در شاهنامه به گوشه‏هائى از تاريخ گيل و ديلم و خطه گيلان اشاره كرده است, و نظامى كه شاگرد صادق مكتب فردوسى است نيز در اين زمينه به راهى رفته است كه قبلا فردوسى از آن راه رفته است. اين نيز بعدى است از ابعاد شناخت فردوسى.

نگارنده :محمد جعفر جعفرى‏- گردآوری و پخش : مهرمیهن