سیستان زادگاه آسبادها در جهان

باد 120روزه و آسبادهای سيستان

به کوشش : دکتر محمدعلی رئوفی ( گروه نویسندگان مهرمیهن )

باد 120 روزه سیستان

این باد درواقع دنباله بادهای موسمی اقیانوس هند است که به علت وجود مراکز فشار که در بیابان تهر یا تار تغییر شکل داده و در ناحیه سیستان با جهت شمال شرقی- جنوب غربی می وزد. اختلاف فشارهوا بین کوهستان های افغانستان و دشت سیستان نیز عامل تشدید کننده این جریان هواست زمان وزش این باد از اوایل خرداد تا پایان شهریور است. سرعت آن به 110 تا 120 کیلومتر در ساعت نیز می رسد که در نهایت باعث انتقال ماسه های بادی، فرسایش خاک، پر کردن نهرها و کانالهای آب رسانی و تعدیل درجه حرارت در فصل تابستان می شود.

جريان باد سيستان در كليه فصول برقرار است. طرح تثبيت شن هاي روان به وسيله مارچ پاشي و ايجاد پوشش گياهي تنها راه جلوگيري از پيشرفت اين طوفانها در منطقه سيستان است.

از باد در سيستان بهره گيري فراوان مي گردد از جمله خار خانه ها ( كولرهاي طبيعي منازل )، يخ دانها ، باد گيرها و آس بادها به طوري كه اين منطقه به عنوان خاستگاه آسباد در دنيا لقب گرفته است.

آسباد

روزگار بهره گيري از نيروي باد روشن نيست ، اما به گواهي بسياري از محققان داخلي و خارجي ، ايرانيان اولين ملتي بودند كه باد را مهار كردند و از آن به عنوان محركه آسياب و چرخ چاه بهره گرفتند به جرات مي توان گفت كه همزمان با موفقيت بزرگ انسان در زمينه فناوري تبديل حركت يك سويه آب به حركت چرخشي سنگ آسياب ، ايرانيان توانستند از نيروي باد براي به حركت درآوردن سنگ آسياب و بيرون كشيدن آب از چاه بهره بجويند . بيگمان اولين آسياب هاي بادي در منطقه اي از سيستان ( سكستان ) تا قهستان (كوهستان ) و در چند هزار سال پيش ساخته شد .

در بررسي هاي تاريخ ، درباره بهره گيري از نيروي باد در كتاب هاي مربوط به انرژي باد ، با صراحت به اين نكته اشاره شده است كه اولين آسياب هاي بادي را ايرانيان در سيستان ساختند .

سرزمين سيستان و دشت خواف ، باد معروف 120 روزه اي دارد كه بطورقطع همین امر مردم منطقه را به فکر بهره گیری از این نیرو انداخته وموجب اختراع آسباد در دوردست تاريخ در اين بخش از سرزمين ايران شده است . بادهاي هرات از ارديبهشت ماه تا مرداد ماه جريان دارد . مي توان فرض كرد كه مبدا وزش اين باد از « پامير » است كه نخست در سرحد ايران و افغانستان ظاهر مي شود و سريعترين جريان آن در سيستان است.

نخستين ماخذي كه در آن آسياب بادي ياد شده است يك كتاب قديمي هندي به نام « آرتاساس تراي كانتيليا » در 1400 پيش از ميلاد است كه در آن به بالا بردن آب نيز اشاره شده است . گرچه آسياب هاي بادي به عنوان منبع نيرو در تمدن هاي يونان و روم ناشناخته بود ، ولي هرون اسكندريه ( 260 پيش از ميلاد ) شرحي از ابزار كوچكي كه در آن از فشار هوا براي ارگ مي توان استفاده كرد ، داده است وچنان كه پيداست هرگز نيز اين وسيله ساخته نشد .

گزارش هاي نخستين پس از اسلام شرح ها ومدرك هاي مشخص تري درباره ي آسياب هاي بادي واقعي كه براي خرد كردن دانه ها و بالا بردن آب به كار  مي رفته به دست مي دهند .

مسعودي( سده چهارم هجري ) در مروج الذهب ، داستاني از يك صنعت كار ايراني كه گويا سازنده آسياب هاي بادي نيز بوده است نقل كرده است  . مسعودي همچنين درمورد سرزمين هاي آسياب بادي شرح بيشتري مي دهد و مي گويد « سيستان ديار باد و ريگ است و همان شهر است كه گويند باد آنجا آسياب ها را مي گرداند و آب را از چاه كشيد باغ ها را سيراب كند و در همه دنيا شهري نيست كه بيشتر از آن جا از باد سود برد و خدا داناتر است »

يكي از هم زمانان جغرافي دان او به نام استخري ( حدود 951 م/ 340 ه ) اين موضوع را تاييد مي كند او مي گويد :

« درآن جا بادهاي قوي مي وزد به طوريكه به آن سبب چرخ هايي كه با باد مي چرخند ساخته شده است »  قزويني جغرافي دان سال هاي بعد (مرگ در 1283 م / 682 ه ) در شرح خود درباره سيستان مي نويسد « در آن جا هرگز باد آرام نمي گيرد و با توجه به آن آسياب هايي ساخته شده است كه تمام خرد كردن ذرت با آن چرخ ها انجام مي گيرد  آن جا سرزمين گرمي است وچرخ هايي دارد كه با باد كار مي كند » (دمشقي 1326-1256 م/ 726-654 ه ) جغرافي دان سوريه اي نحوه ساختن آسياب هاي بادي را همراه با شكلي شرح مي دهد .

« نوته بار » پژوهشگر نامدار هلندي ، كه تحقيقات ژرفي درباره آسياب هاي بادي انجام داده است‌، مي نويسد : ... طرز ساخت آسياب هاي بادي سيستان بدين گونه است . در آغاز ، برج بلندي مانند مناره مي سازند ، ساختمان آسياب داراي دو بخش است : در بخش پايين ، سنگ هاي آسيا قرار دارد كه بر اثر چرخش سنگ زيرين ، غلات را آرد مي كند ، در بخش بالا چرخي قرار دارد كه با نيروي باد به حركت در مي آيد . بر اثر حركت چرخ و محور آن ، سنگ زيرين آسياب به چرخش در مي آيد . پس از پايان اين بناي دو اشكوبه ، سيستاني ها چهار شكاف در ديوار ايجاد مي كنند . اين شكاف ها به سان شكاف هاي تيراندازي در برج ها و باروهاست . شكاف ها از درون تنگ تر مي شوند . باد از ميان اين شكاف ها با نيروي بسیار به درون مي وزد ، به سان بادي كه از دم آهنگري خارج مي شود ...

آسياب هاي بادي با محور قائم  يعني آسياب  هاي بادي ايراني در زمان حمله مغولان به ایران در قرن سيزدهم ميلادي به چين رسيد . آسياب هاي بادي با محور قائم  درجهان اسلام نيز گسترش يافت ودر مصر به عنوان يكي از منابع اصلي  نيرو براي خرد كردن نيشكر به كار مي رفت . در سده يازدهم ميلادي نيز آسياب هاي بادي به جزاير درياي اژه ، اسپانيا و پرتغال رسيده بود ، ولي در آن جا محور آسياب را به جاي اينكه عمودي باشد با تمايل افقي 30 درجه مي ساختند . با اين تفاوت و با اين نظر كه برخي گويند : اين خود دليلي براي اختراع جداگانه اي آسياب در آن سرزمين ها است .

نمي توان اين نظريه را پذيرفت زيرا از همان راه اختراعات ديگري در آن زمان ها به غرب رسيده بود و اختراع آسياب بادي نمي توانسته به طور جداگانه در آن ناحيه نيز انجام گرفته باشد چه تفاوت اساسي دو فرم بسيار ناچيز است .نخستين يادي كه از آسياب  بادي در اروپاي شمالي شده در فرانسه و در سال 1105 ميلادي است.

آسياب هاي بادي در ايران امروز نيز تا حدي در سيستان معمول بوده است از شرح الدمشقي در مورد آسياب هاي بادي در سيستان چنين بر مي آيد كه بين آن ها و آسياب هاي امروزي تفاوتي وجود داشته است  تفاوت دراين است كه در آسياب هاي باستاني سنگ هاي آسياب در بالاي چرخ بادي ( پره ها ) جاي داشته است ،در حالي كه در آسياب هاي امروزي آسيا خانه در زير پره هاي آسياب جاي دارد.

در سيستان از ديرباز آسياب هاي بادي زيادي وجود داشته كه با توجه به وجود نعمت و نام سيستان به عنوان انبار غله ايران و از طرفي وجود بادهاي مداوم ، مردم آن زمان را به فكر ساخت آسياب هاي بادي انداخت كه آثار آنها در گوشه و كنار سيستان ديده مي شود . و حتي تا ساليان اخير نيز كاربرد و مورد استفاده قرار مي گرفتند ، كه از جمله یکي از آنها در روستاي ده كول پشت آب زابل ( زادگاه اجداد پدر گردآورنده كتاب ) بوده است.

حال به بيان يكي از اين آسياب ها مي پردازيم ؛‌

آسباد

حدود جغرافيايي منطقه آسياب بادي طول شرقي 25 ، 61 و عرض شمالي 45 ، 30 ميباشد .

موقعيت اين اثر در فاصله 62 كيلومتري جنوبغربي زابل به فاصله 5 كيلومتري شمال پايگاه باستان شناسي شهر سوخته واقع شده است.

مشخصات بنا :

اين بنا در دو طبقه ساخته شده كه در طبقه همكف 3 اتاق وجود دارد كه يكي از آنها آسيا خانه مي باشد كه شامل مخزن آب و محلي براي چرخيدن سنگ آسياب است و دو اتاق ديگر كه انبار يا اطاقهاي خدماتي هستند اما در طبقه فوقاني فقط چرخ بادي تعبيه شده است مصالح بنا نيز بطور كامل از خشت و كاهگل مي باشد ديوارهاي قطور نيز خود دليلي بر قدمت زياد بناست .

نوع بهره برداري و خصوصيات بارز بنا :

ساختار و ديوارهاي اين بنا طوري ساخته شده است كه به هنگام وزش بادهاي صد و بيست روزه سيستان باد به صورت برج به ميان آنها فرو مي رود و سه بال از هشت بال كثير اضلاع شكل آسياب را به حركت در مي آورد ولي بقيه ي بالها كه در جهت وزش باد نيستند مانع حركت دايره وار نمي شود . بالها به شكل عمودي كار گذاشته شده اند سنگ روئين آسيا را روي سنگ زيرين به حركت در مي آورد و به علت شكل قيف مانند دهانه ورودي باد به داخل هدايت شده و در نتيجه باد با سرعت و شدت به پره ها برخورد مي كند

عوامل تزيين و نوع آنها

تزيينات موجود در بنا شامل تزئينات بيروني دو ديوار شرقي و غربي بنا مي باشد كه با فضاي منفي كه بوسيله خشت در ديوار ايجاد شده نقشهاي بسيار زيبايي خلق كرده اند.