مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

تاثیر آیات و روایات در گفتارهای سعدی

شاعر آزاده ما، حضرت سعدي شيرازي،در مقدمۀ بوستان و گلستان، از آيات و روايات اسلامي به وفور بهره جسته است.
اگرچه مي توان گفت كه تمام آثار حضرت سعدي و ديگر گويندگان بزرگ ايران مملو از آيات و روايات اسلامي است.
استفادۀ سعدی بزرگوار از آیات و روایات ، به قدری زیاد و فراوان است که می تواند موضوع کتابی عظیم باشد و بنده در اینجا تنها به چند مورد کوتاه اشاره ای مختصر می کنم.
در ديباچۀ گلستان مي فرمايد:
طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزيد نعمت.
طاعتش موجب قربت است.: اين جمله را دكتر خزائلي در شرح خود بر گلستان اشاره به اين آيۀ شريفه قرآن مي دانند كه: گرامي ترين شما در نزد خدا پرهيزگارترين شماست.( سورۀ حجرات ـ آيۀ 13)
به شكر اندرش مزيد نعمت.: اشاره به اين آيه است: اگر سپاس بگزاريد بر نعمت شما مي افزايم.(سورۀ ابراهيم ـ آيۀ 7)
در بوستان مي فرمايد:

بر او عــلــم يك ذره پوشيده نيست
كه پيدا و پنهان به نزدش يكي است

اقتباس است از آيه شريفه: دانندۀ نهاني، پوشيده نماند از او مقدار ذره اي (مورچه اي خُرد) در آسمانها و نه در زمين، و نه كوچكتر و نه بزرگتر ازان، مگر آنكه در كتاب مبين است.(سورۀ سبا ـ آيۀ 3)
و نيز اشاره به اين آيه است: همانا در زمين و آسمان چيزي از خدا پوشيده نيست.( سوره آل عمران ـ آيۀ 5)
در بیتی بسیار زیبا در بوستان شریف ، در ستایش خداوند متعال ، 4 آیۀ شریف قرآنی را در
یک بیت به زیبایی هرچه تمامتر جمع کرده است و چنان این آیات شریفه را در کنار هم قرار داده است که بس حیرت انگیز می نماید:

قدیمی ، نکوکارِ نیکی پسند
به کِلکِ قضا در رحم نقشبند

مرحوم استاد ـ غلامحسین یوسفی در شرح بوستان ، در باب این بیت زیبا ، می نویسد:
نیکی پسند : نیکی پسندی خداوند در قرآن کریم مکررست ، از جمله : اَحسِنوا اَنَّ الله یُحِّبُ المُحسِنین ، سورۀ بقره (2) آیۀ 195 : نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می دارد.
به کِلکِ قضا ...: به قلم تقدیر. مصراع اقتباس است از آیۀ شریفه : هوالذّی یُصَوِّرُکُم فی الارحام کَیفَ یَشاءُ ، سوره آل عمران (3) آیۀ 6 : خداست آن که صورت شما را به هرگونه اراده کند در رحم مادران می نگارد.
ضمنا « قدیم » صفت خداوند است . زیرا خداوند قدیم الذات است و ازلی و ابدی است. علاوه برآنکه خداوند خود محسن است و برترین نیکی کننده که در قرآن کریم مکرر به این صفت خداوند اشاره شده است.
***
شيخ بزرگوار ـ حضرت سعدي ـ كه به حق افصح المتكلمين لقب يافته است، تسلطي حيرت انگيز و بي مانند بر زبان فارسي دارد و سلطان بلامنازع زبان فارسي است. شاعر گرانمايۀ ما به همان ميزان نيز بر زبان عربي مسلط است.
علت تسلط كامل شيخ بزرگوار بر زبان عربي، جدا از هوش سرشار و ذهن نيرومند او ، يكي سالهاي سال تحصيل در نظاميۀ بغداد و به قول خود شيخ:« تلقين و تكرار» است و آموختن صرف و نحو عربي و قرآن حديث و ديگر گشت و گذار او در سرزمينهاي عربي و حشر و نشر با مردمان آن ديار. شيخ شيراز چنان در ادب عرب توانا و خبره بوده است كه در مجالس درس و بحثي كه در آنها به زبان عربي تكلم مي شد و مباحث دشوار فقه و تفسير و كلام مطرح بود، حضور مي يافت و به بحث و گفتگو و استدلال مي پرداخت.
خود او بارها و بارها به اقامتش در سرزمينهاي عربي و گفتگو با مردم آن سرزمينها اشاره فرموده.براي نمونه به دو مورد اشاره مي كنم:
در بوستان شريف چنين مي فرمايد:

فقيهي كهن جامه اي تنگدست
به ايوان قاضي به صف بر نشست...

( بيت 2071 بوستان سعدي ـ به تصحيح دكتر غلامحسين يوسُفي)

كه در پايان اين داستان بديع، خواننده در مي يابد كه فقيه كهن جامه اما نيكو سيرت و دانا، كسي جز خود حضرت شيخ اجل، سعدي ـ نيست.
در گلستان نيز مي فرمايد:

با طايۀ دانشمندان در جامع دمشق بحثي همي كردم كه جواني درآمد و گفت: در اين ميان كسي هست كه زبان پارسي بداند؟ غالب اشارت به من كردند...

اين حكايت زيبا،در ابتداي باب ششم گلستان، در ضعف و پيري، آمده است.
بر روي هم رفته گلستان و بوستان سعدي شيرين سخن مملو از اشارات قرآني است كه به تلويح و تصريح آمده اند.
شيخ بزرگوار گاهي از ضرب المثلهاي جالب اعراب نيز بهره مي جويد و منبع خود را نيز ذكر مي كند. بدين معني كه به اينكه اين سخن كلامي از ميان ضرب المثلهاي عربي است نيز اشاره مي فرمايد.
مثلا در گلستان شريف مي فرمايد:
.....عرب گويد: جُد وَلا تَمْنُنْ لانَّ الفئِده الَيْكَ عائِدَه، يعني ببخش و منت منه كه نفع آن به تو باز مي گردد.

***
شيخ اجل ـ گاهي كلمات عربي را به همان سبك و سياق عربي آنها به كار مي برد.
مثلا مصدر فعل را به جاي ديگر حالات آن به كار مي برد.
براي نمونه در اين بيت:

هركه نامهربان بوَد يارش
واجب است احتمال آزارش

احتمال در اينجا تحمل معني مي دهد و اين شيوه گفتار خاص زبان عربي است اما در كلام شيواي حضرت سعدي چنان ذوب شده كه مقبول افتاده است و به هيچ وجه براي شنوده نامانوس و ثقيل نيست.
***
از حضرت سعدي، بيش از هفتصد بيت عربي باقي مانده است كه به شهادت استادان سخن، نمونه كامل فصاحت و بلاغت است. شيخ بزرگوار، در باب حملۀ وحشيانه مغول و زوال خلافت بغداد، دو قصيده بديع دارد كه يكي به زبان فارسي و ديگري به زبان عربي است.
قصيده عربي شيخ ،در اين باب، نه تنها چيزي كمتر از قصيده فارسي آن نيست بلكه بعضي از استادان سخن معتقدند كه قصيدۀ عربي جانگدازتر و تاثيرگزارتر نيز هست.
*****
در پايان سخن را با كلام زيباي استاد ملك الشعراي بهار، پايان مي بخشم كه به حق فرمود:

سعديا، نيست به كاشانۀ دل غير تو كس تا نـفس هست، به يـــاد تو برآريم نَفَس


از پیشگاه شیخ اجل ـ سعدی ـ تقاضای بخشش دارم که با بضاعت ناچیزم قدم به قلمرو با شکوه کلام قدسیش نهادم.
ارسطو جنیدی
منابع و ماخذ:
بوستان سعدي ـ تصحيح دكتر غلامحسين يوسفي ـ انتشارات خوارزمي ـ چاپ ششم: 1379
گلستان سعدي ـ تصحيح دكتر غلامحسين يوسفي ـ انتشارات خوارزمي ـ چاپ پنجم: 1377
گلستان سعدی ـ تصحیح دکتر محمد خزائلی ـ انتشارات بدرقۀ جاویدان ـ چاپ یازدهم : 1381

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML