مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

سعدی در نگاه سخن سرایان

بی گمان، سعدی، یکی از نامدارترین سخن سرایان جهان است که بسیاری از اندیشمندان را به ستایش واداشته است. شاعری که اندیشه های نورانی و افسون گریهای هنری او در سخن چنان رستاخیزی برپا کرده که او را در زمانها و مکانها به شایستگی گسترده است.

پس از انتشار آثار سعدی در سده هفتم، تاکنون هیچ زمانی را در تاریخ ادبیات ایران نمی توان سراغ گرفت که سعدی حضور قاطع نداشته باشد و آن دوره از آثار سعدی بی بهره مانده باشد.

گستردگی و تنوع آثار سعدی و چیره دستی مسلم او در میدانهای گونه گون سخن، نام او را به عنوان سخنوری توانا و اندیشه ورز در سراسر دنیا گسترانیده، سلیقه های مختلف را به سوی خود درکشیده و بسیاری را به پیروی واداشته است.

در میان شاعران و نویسندگان نامی ایران، او تنها کسی است که در هر دو عرصه شعر و نثر، با توانمندی شگفت آور خویش، آثاری بی همانند آفریده است، به گونه ای که شعر او به شیوایی نثر و نثر او به زیبایی شعر در بالاترین جایگاه هنری قرار گرفته است.

حضور همیشگی سعدی در میان مردم و آمیزش او با گروههای مختلف اجتماع، به گونه ای روشن، سخن او را عمومی کرده است. از همین رو، می توان او را سخنگوی صادق مردم دانست.

بداهت این حضور بی وقفه، تنها در محدوده جغرافیایی زبان پارسی نمانده است؛ بلکه در هر جای دیگری که سخن سعدی امکان حضور یافته، نام صاحب خود را به بلندی برکشیده است. به قول امرسون، شاعر، نویسنده و اندیشمند آمریکایی، «سعدی به زبان همه ملل و اقوام عالم سخن می گوید و گفته های او مانند هومر، شکسپیر، سروانتس و مونتنی، همیشه تازگی دارد.»۱ امرسون، کتاب گلستان را یکی از اناجیل و کتب مقدس دیانتی جهان می داند و معتقد است که دستورهای اخلاقی آن، قوانین عمومی و بین المللی است.۲

اگر بخواهیم سعدی را با برخی دیگر از قله های بلند شعر فارسی بسنجیم، همواره سعدی را بیشتر از دیگران در میان ِ مردم خواهیم دید. مثلاً هنگامی که سعدی و مولوی را از دیدگاه پیوند و ارتباط آنها با مردم جامعه مقایسه کنیم، می بینیم که مولوی، پروازی خیلی بلند دارد و در ارتفاع بسیار بالایی، رو به مقصد در پرواز است. آن قدر بالا که بیشتر اوقات از دسترس مردم و حتی از دیدرس آنها هم خارج است، اما سعدی، از روی ِ زمین، مستقیم به سوی هدف حرکت می کند.

از همین رو در دسترس مردم است و مردم می توانند به سادگی با او همراه شوند. دامن ِ او را بگیرند و به مقصد برسند. یا وقتی سعدی را با حافظ می سنجیم، می بینیم که حافظ هم به گستردگی در میان طبقه های جامعه نفوذ پیدا کرده و جاری شده، اما حافظ، مثل یک پدر مقدس و قابل احترام است که باید او را دوست داشت، به او مهر ورزید و او را بزرگ داشت. اما اگر حافظ در ذهن ِ مردم مثل ِ یک پدر ِ باشکوه است، سعدی مثل یک دوست صمیمی است که بسیاری اوقات با او شوخی هم می کنند. این همه حکایتهایی که به نام سعدی، دختر سعدی، زن ِ سعدی و حاضرجوابیهای سعدی ساخته شده، گواه ِ همین پیوند ِ نزدیک است.

سادگی ِ بیان از ویژگیهای شعر غنایی است، حتی سخنوران دیرآشنایی چون خاقانی، در غزل، زبان و بیانی ساده دارند. اما سادگی شعر سعدی گونه ای دیگر است. آن گونه که صفت ِ سهل ِ ممتنع، نامدارتر از همه به سخن ِ سعدی اختصاص یافته است.

یکی از دلایل این سادگی، همان درنگ بایسته در فرهنگ مردم و هم زیستی اجتماعی سعدی است. سعدی، پایه های اصلی سخن خود را از فرهنگ مردم گرفته است. از همین رو، غزل او، در سنجش با غزلهای عارفانه، در عنصر تمثیل، ت ُنک مایه تر است. شاعران عارف، به دنبال بیان مفاهیم مجرد ذهنی، ناچار به تمثیل دست می آویختند و سعدی در آفرینش هنری خود از این ناگزیری رهاست.۳

آوازة سعدی در همان زمانه پ ُرآشوب و خونبار مغول، به شایستگی گسترش یافت و بخشهایی از آثار او به دست بسیاری از اهل ادب و معرفت افتاد. نشانه های این آواز گسترده و «ذکر جمیل» را هم در سخن خود سعدی به روشنی می توانیم ببینیم و هم در آثار برخی از معاصران او:

«ذکر جمیل سعدی که در افواه عوام افتاده وصیت سخنش که در بسیط زمین منتشر گشته و قصب الجیب حدیثش که همچون شکر می خورند و رقعه منشآتش که چون کاغذ زر می برند ...»۴

سعدی، در بسیاری از سروده های خود نیز به این شهرت عالمگیر خود اشاره کرده است،۵ از آن جمله است:

هفت کشور نمی کنند امروز

بی مقالات سعدی انجمنی

یا:

سعدیا خوش تر از حدیث تو نیست

تحفه روزگار اهل شناخت

آفرین بر زبان شیرینت

کاین همه شور در جهان انداخت

و جالب تر اینکه او تنها آوازه ای فراگیر نداشته، بلکه این آوازه با محبوبیتی ویژه هم همراه بوده است. به گونه ای که برای نمونه، صوفی ِ پاک نهادی چون سیف فرغانی، از شاعران معاصر سعدی، تا حد سرسپردگی به او ارادت می ورزد و شیفته اوست.

سیف فرغانی، شاعری زبان آور، دانشمندی نام دار و عارفی بلنداندیشه بود، مردی پ ُردل که بسیاری از نابسامانیها و ستمهای جامعه معاصر خود را بی پروا باز نموده است.

سیف بسیاری از سروده های سعدی را پاسخ گفته و در چندین قصیده سعدی را فروتنانه ستوده است. او، این ستایش نامه های خود را از صدها کیلومتر آن طرف تر، از «آق سرا» برای سعدی به شیراز می فرستاده است. چند بیت از یکی از آن قصیده ها را باز می نگریم تا درجه ارادت سیف را به سعدی ببینیم:

نمی دانم که چون باشد به معدن زر فرستادن

به دریا قطره آوردن، به کان، گوهر فرستادن

شبی بی فکر، این قطعه، بگفتم در ثنای تو

ولیکن روزها کردم تأمل در فرستادن

مرا از غایت ِ شوقت، نیامد در دل این معنی

که آب پارگین نتوان سوی کوثر فرستادن

حدیث شعر من گفتن به پیش طبع چون آبت

به آتشگاه زردشت است، خاکستر فرستادن

ضمیرت جام ِ جمشید است و در وی نوش جان پرور

ب َر ِ او جرعه ای نتوان از این ساغر فرستادن

سوی فردوس، باغی را نزیبد میوه آوردن

سوی طاووس، زاغی را نشاید پ َر فرستادن

تو لشکرگیر ِ آفاقی و شعر ِ تو، تو را لشکر

چنین لشکر تو را زیبد به هر کشور فرستادن

مسیح عقل می گوید که چون من خرسواری را

به نزد مهدیی چون تو، سزد لشکر فرستادن؟

چو چیزی نیست در دستم که حضرت را سزا باشد

ز بهر ِ خدمت ِ پایت، بخواهم سر فرستادن

سعادت می کند سعیی، که با شیرازم اندازد

ولیکن خاک را نتوان، به گردون بر فرستادن۶

همام تبریزی، یکی دیگر از شاعران معاصر سعدی است که به او ارادت می ورزیده و به شیوه های مختلف از آثار سعدی تأثیر پذیرفته و پیروی کرده است.

دکتر رشید عیوضی که از همشهریان همام است، در پیوند با این موضوع می گوید: «اگرچه عروس سخن، سعدی، در حد کمال بود و صاحب نظری به یک نگاه مفتون آن می شد و دل می باخت، ولی دلباختگی و شیفتگی همام به غزلهای سعدی، گذشته از دل انگیزی آنها، منشأ و آبشخوری دیگر داشت:

مسلماً کیفیت برخورد شاعری با آثار شاعری دیگر، در میزان تأثر او از آن آثار بستگی دارد ... چنان که می دانیم، سعدی و همام، در یک نقطه با هم اشتراک کامل دارند؛ آن نقطه، خاندان معروف جوینی است.»۷ این هر دو شاعر، وابستگی نزدیکی به خاندان جوینی داشته اند و آنها را در اشعار خود ستوده اند.

«سحر بیان سعدی در سرودن غزلهای عاشقانه به حدی بود که در زمان خود، از نهایت مقبولیت برخوردار بود و هر غزل او به زودی در همه جا منتشر می شد و مایه شیرینی کام ِ جان ِ صاحب دلان می گشت. شاید توان گفت که به مناسبت وجود خواجه شمس الدین که خود شاعر و شعرشناس بوده، آثار سعدی در تبریز زودتر از دیگر جاها انتشار می یافت و مورد بررسی اهل ذوق قرار می گرفت ... به هر حال، همام بیش از هر شاعری، از سعدی تأثر پذیرفته است.»

با آنکه از اشعار همام، بیش از دویست و چند غزل در دست نیست، از این مقدار، در حدود هشتاد غزل، یعنی بیش از یک سوم غزلهای موجود همام، با همان مقدار از غزلهای سعدی در وزن و قافیه اتحاد دارند.

و اینها تأثرات بیرونی هستند؛ در حالی که تأثرات درونی همام، حکایت دیگری است: «تأثرات درونی، تأثراتی است که اساس و بنیاد سبک همام محسوب می شود. یعنی بی آنکه شباهتی ظاهری و مضمونی میان غزلهای همام و سعدی باشد، بیان شیرین و دلاویز سعدی را از زبان همام می شنویم. در حقیقت این نوع تأثرات را می توان عالی ترین مراحل نظر همام به غزلهای سعدی دانست.»۸

از دیگر شاعران ِ معاصر سعدی که به شیخ عشق ورزیده و از او تأثیر پذیرفته، نزاری قهستانی است.

«این شاعر قهستانی از همان آغاز، سخنان شیخ شیراز را که همگان چون کاغذ زر می بردند، سرمشق سخن سرایی خویش قرار داده ... و در غزل، سبک سعدی را تتبع می نموده است و بیش از سی غزل به پیروی سعدی با همان وزن و قافیه سروده است.»۹

نزاری در یکی از قطعات خود، سعدی را این گونه ستوده است:

سعدی سخن وری ست به ظاهر که دعوی اش

با خاص و عام و عالم و جاهل برابر است

انصاف آن که ذوق غزلهای نادرش

شیرین تر از طبرزد و خوش تر ز شک ّر است

با این حلاوت الفاظ روح بخش

کاندر جهان به ح ُسن عبارت مشه ّر است

اما حدیث ریزة من در لباس رمز

با خاصگان عالم ارواح دیگر است ...۱۰

حکایتی از ملاقات نزاری قهستانی و سعدی در بعضی از منابع گذشته، از جمله «سفینة خوش گو» آمده که صرف نظر از درستی یا نادرستی آن، شنیدنش خالی از لطف نیست.

«نزاری، وقتی در اثنای سیاحت به شیراز رسید [با سعدی آشنا شد]. شیخ را از محاوره او بسیار خوش آمد، به فراست دریافت که نزاری است. به منزل خود بردش. اکرام بسیار به جا آورد. تا سه روز انواع طعامها پیش کشید. بعد از آن، حکیم نزاری، وقت رفتن، به خادم شیخ گفت: ”اگر شیخ شما به خراسان بیاید او را طرز مهمان داری بیاموزم.“ شیخ چون این معنی بشنید، گفت: ”مگر قصوری رفته باشد“. به قهستان رفته، منزل حکیم فرود آمد. روز اول ”سرداغی“ برای شیخ پخت. روز دوم ”قاتق“ را پیش آورد. روز سوم قدری گوشت ِ بریان کرده بر آتش گذاشت، روز چهارم مقداری گوشت ِ جوشانیده ... به خدمت شیخ عرض کرد: ”آن مهمانداری که شما کرده بودید، زیاده از یک روز مشکل است و این چنین که مشاهده می رود، به سالها انجام می توان داد.“۱۱

آوازة جهان گیر سعدی و درخشش خیره کنندة او، بی گمان فر ّ و فروغ بسیاری از سخن وران زمان او را کم بها می کرده و حسادت آنها را بر می انگیخته است. دولتشاه سمرقندی در «تذکرة الشعرا»ی خود، می نویسد:

«روزی خواجه شمس الدین محمد و ملک معین الدین پروانه که در عهد اباقاخان، حاکم ممالک روم بود، و مولانا نورالدین رصدی و ملک افتخارالدین که از نژاد ملک زوزن است، هر چهار فاضل به اتفاق، قطعه ای به حضور خواجه ”مجدالدین همگر“ فرستادند و از او [درباره امامی هروی، سعدی شیرازی و مجد الدین همگر داوری خواستند و] استفتا کردند:

ز شمس فارس مجد ملت و دین

سؤالی می کند پروانة روم

ز شاگردان تو هستند حاضر

رهی و افتخار و نور و مظلوم

چو دولت حضرتت را هست لازم

دعاگو صاحب دیوان ملزوم

از اشعار تو و سعدی، امامی

کدامین به پسندند اندر این بوم

تو کن تعیین این، ای ملک انصاف

بود در دست تو چون مهره و موم

خواجه مجدالدین این رباعی را در جواب فرستاد:

ما گرچه به نطق طوطی خوش نفسیم

بر شک ّر گفته های سعدی مگسیم

در شیوه شاعری به اجماع امم

هرگز من و سعدی به امامی نرسیم

صاحب تذکرة ”خیر البیان“ می نویسد : شیخ استماع این معنی نموده، این رباعی را بر بدیهه گفت و ارسال داشت:

هر کس که به نطق بر امامی نرسد

از ناقصی و تبه کلامی نرسد

همگر که به عمر خویش نگزارد نماز

معلوم که هرگز به امامی نرسد»۱۲

البته سعدی، با شاعران درباری که همة آبروی خود را برای رضایت ممدوح بر کف می نهند و از دست می دهند، پیوند نمی یابد:

گویند سعدیا ز چه بطال مانده ای

سختی مبر که وجه کفافت معین است

این دست ِ سلطنت که تو داری به ملک شعر

پای ریاضتت به چه در قید دامن است

یک چند اگر مدیح کنی کامران شوی

صاحب هنر که مال ندارد مغابن است

آری مثل به کرکس مردارخور زنند

سیمرغ را که قاف قناعت نشیمن است

از من نیاید که به دهقان و کدخدای

حاجت برم که فعل گدایان خرمن است

گرگویی ام که سوزنی از سفله ای بخواه

چون خارپشت بر بدنم موی سوزن است

صد گنج شایگان به بهای جوی هنر

منت بر آن که می دهد و حیف بر من است۱۳

این گونه شد که سعدی، نفس هنری خود را در تاریخ این سرزمین دمید و از پیغمبران شعر فارسی شد؛ چنان که عبدالرحمان جامی در این باره در بهارستان خود گفته است:

در شعر سه تن پیمبران اند

هر چند که لا نبی بعدی

اوصاف و قصیده و غزل را

فردوسی و انوری و سعدی

بازنمود نمونه هایی از سروده های سخن ورانی که پس از سعدی از او تأثیر گرفته اند، دفترهایی پر برگ و بار را شامل خواهد شد و چنین جست وجویی، بی شک، مجال بسیار می طلبد و در حوصله این مقدمه نمی گنجد.

اما همان گونه که پیش از این اشاره شد، بیرون از مرزهای زبان فارسی و در آن سوی فرهنگ ایرانی نیز، سعدی بسیاری از اندیشمندان و سخن سرایان دنیا را به شگفتی همراه با ستایش برانگیخته است:

«فطرت مداراپسند، فکر مثبت، طبیعت آرام، طبع معتدل و سازشگر و مایل به انتظام، خوی نرم و صلحجو، قیافه مسالمت آمیز و خیراندیش و روح منصف سعدی، حکمت معتدلی پرداخت که در شرق و غرب ستایشگر و دوستدار یافت ... در واقع، آنچه بیش از همه از غربیان، دل برده و آنان را مجذوب ساخته، تعالیم اخلاقی سعدی است که انگیزه ای جز بشردوستی و بزرگداشت آدمیت و حیثیت و شرف انسانی ندارد.»۱۴

از میان آثار ارجمند ادب پارسی، گلستان سعدی، ظاهراً نخستین اثری است که در اروپا ترجمه شده و فرانسویان در شناساندن ادب پارسی به اروپاییان بر دیگران تقدم دارند؛ البته با آنکه فرانسه این افتخار را دارد که پیش از دیگر اروپاییان سعدی را به مردم مغرب زمین معرفی کند، اما کشورهای دیگر در حوزه سعدی پژوهی و سعدی شناسی از فرانسه وا پس نماندند، بلکه در برخی موضوعات پیشی هم گرفتند.۱۵

در این نوشته، بر آن نیستم تا جایگاه و پایگاه سعدی را در ادبیات اروپا باز نمایم۱۶، بلکه می خواهم برای نمونه به برخی از ستایشهای سخن وران کشورهای دیگر از سعدی، اشاره ای گذرا بکنم.

کنتس دونوآی، یکی از شاعران نامدار فرانسه است. او را «شاهزاده خانم دنیای شعر» لقب داده اند و کتابهای شعر او، چندین بار جایزه آکادمی فرانسه را گرفته است. خانم کنتس دونوآی، آن قدر شیفته سخنوران بزرگ ایران بود که غرفه شخصی مجلل خود را در کنار دریاچه «لمان» سوئیس به سبک آرامگاه حافظ ساخت و بعد هم وصیت کرد که او را پس از مرگ در همان جا به خاک بسپارند.


او مقدمه ای گسترده بر ترجمه معروف گلستان از «فرانتس توسن» نوشته است که در عالم ادب فارسی دارای ارزشی ویژه است و از آن به عنوان یک شاهکار نویسندگی یاد می شود.۱۷ چند عبارت شاعرانه از آن مقدمه را باز می نگریم:

«... سعدیا، تا دلی در دنیا می تپد و تا نگاهی از شیفتگی به نگاهی دوخته می شود، تو با مردمان جهان راز عشق و هوس خواهی گفت: پریشان دلان را آرام خواهی کرد و تنگ چشمان را بخشندگی خواهی آموخت. حسودان را با آرامش خاطر خواهی خواند و تیره روزان را با شادکامی و خرم دلی آشنا خواهی ساخت و همیشه و در هر حال، آرامش و زیبایی نغمه ای جواهرنشان را آرایندة پریشانیها و آشفتگیها خواهی کرد.

... و ما با خواندن قطعات زیبا و لطیف و روح پرور تو، خواهیم توانست به پیروی از شاعرة سخن سنج خویش، مارسلین دبرد والمور بگوییم: «بیا و عطر آن گلها را از دامان من ببوی!»

زبان فرانسه ما، با همه کمال خود، قدرت آن را ندارد که زیبایی سخن تو و عمق آن را کاملاً منعکس کند. ولی عطر پنهان این سخن، از خلال ترجمه کلام تو به مشام همه می رسد ...»۱۸

گی یو دوسه، یکی دیگر از شاعران، نمایش نامه نویسان و داستان پردازان نامدار معاصر فرانسه است که با دلبستگی به آثار سعدی، از آنها بسیار الهام گرفته است. او از سال ۱۹۰۳ تا ۱۹۶۱ به مدت پنجاه و هشت سال به انتشار داستانهایی پرداخته که آنها را کم و بیش از سعدی گرفته است و یکی از مجموعه داستانهای خود را «در گلستان سعدی» نام نهاده است.۱۹

گوته آلمانی نیز از شاعران غربی است که به سخن سرایان بزرگ ایرانی ارادت ورزیده و از آن جمله بارها از آثار سعدی بهره جسته است.۲۰ به عنوان نمونه، دیوان «شرقی ـ غربی» خود را با این دو بیت پایانی گلستان سعدی زینت داده است.

ما نصیحت به جای خود کردیم

روزگاری در این به سر بردیم

گر نیاید به گوش رغبت کس

بر رسولان پیام باشد و بس

همان گونه که ویکتور هوگو هم یکی از عبارتهای مقدمه گلستان را سرلوحه کتاب «شرقیات» خود قرار داده است.»۲۱

اشتراکات شخصیت «ژان وال ژان ِ هوگو» و «زاهد تبریزی»، بوستان سعدی نیز توجه برخی از نویسندگان را جلب کرده است.

ارنست رنان، باربیه دومنار، هانری ماسه، مارسلین دبرد والمور، لویی آراگون و ... از دیگر نویسندگان، منتقدان و شاعران فرانسوی هستند که سعدی را فروتنانه ستوده اند.۲۳

دکتر حسن هنرمندی در پیوند با تأثیرپذیری آراگون نوشته است:

«عطر گل خانه سعدی، هم اکنون در صنعتی ترین کشورهای جهان و در ذوق و ذهن نوآورترین شاعران غربی پراکنده است. گواه ما در این باره، شعری است بلند از آراگون، شاعر فرانسوی که پس از ماجراهای بسیار ادبی، شیوه های دادائیسم و سوررئالیسم را پشت سر نهاده و سرانجام به آستان سعدی (و بعد جامی) روی آورده و نام آن را ”تمثیلی به شیوه سعدی“ نهاده است.

... پس از ”دیوان شرقی“ گوته که ستایش نامه ای است درباره ادبیات فارسی، در قرن بیستم در ادبیات فرانسه به دو اثر مهم بر می خوریم که از نظر ادبی بسیار مهم تر از دیوان شرقی به شمار می روند و این دو اثر، یکی ”مائده های زمینی“ اثر آندره ژید است و دیگری ”دیوانه الزا“ اثر آراگون.

این دو اثر، تأثیر شدید ادبیات فارسی را به خوبی نشان می دهند.»۲۴

رالف والدو امرسون، که او را «پدر ادبیات آمریکا» لقب داده اند، در سال ۱۸۴۲ شعر بلندی، در ۱۷۶ سطر، با نام «سعدی» و در ستایش او سروده است۲۵ که نشان دهنده پایگاه و جایگاه بلند سعدی در نظر امرسون است. دکتر جروم رایت کلینتون، یکی از هم وطنان امرسون، در پیوند با سعدی و نگاه امرسون به او می گوید:

«اگر کسی نتواند قدر سعدی را بداند، عیب کار در فهم اوست نه در هنر سعدی.

سعدی، شاعردوستی، عشق، گوشه نشینی و آرامش خاطر است. هر صفحه نشانی از مهارت او دارد و به طور چشمگیری نشان دهندة خوش رویی است. خوش رویی که با آن صفتی همنام او درست کرده اند. در حقیقت سعدی، یعنی خوش بخت. در او این صفت ناشی از سهل انگاری و سبکسری نیست ... چه فرق عجیبی هست بین بدبینی ”بایرون“ و حکمت نیک سعدی. سعدی به زبان فارسی تکلم می کند، ولی مثل هومر، سروانتس و شکسپیر و مونتین، خطابش به همه ملل است و حرف او دایماً جنبه امروزی دارد.»

کلینتون، با بررسی آرای امرسون نتیجه می گیرد که:

«برای ما نباید چندان شگفت آور باشد که ببینیم امرسون نتوانسته است سعدی و دنیای او را به اندازة خواننده ایرانی و اسلامی بشناسد. دنیای امرسون در بوستون و دنیای سعدی در شیراز از هر نظر با هم متفاوت بود و اینکه امرسون توانسته است به رغم این دوری، پلی میان شیراز و بوستون بزند، گواهی نبوغ هر دو شاعر است.»۲۶

سروده ای که خانم «آلماروبنس» با عنوان «به سعدی» سروده و در آن سعدی را به نیکی ستوده است، نشان دیگری از قدرت نفوذ سعدی و ذکر جمیل اوست که تا جزیره «پورتوریکو» و تا شهر «سانتورس» در آمریکای مرکزی گسترش یافته است.۲۷

مردم کشور چین نیز از دیرباز با سعدی آشنایی داشته اند. جان خوئین، در این باره نوشته است:

«آثار سعدی شیرازی، هفتصد سال قبل وارد چین گردیده و از قرن چهارده به بعد، گلستانش جزء کتابهای درسی مسلمانان چین واقع شده است. به غیر از گلستان، مردم چین در قدیم با غزلیات سعدی نیز آشنا بودند و شاهد این امر ابن بطوطه، جهان گرد معروف مراکشی است. بنا بر نوشته ابن بطوطه، هنگامی که وی در حدود سال ۱۳۴۸ م. از شهر ”هان جو“ (در آن وقت نامش ”سین تزه“ بود.) چین دیدن کرده بوده، مورد پذیرایی و استقبال گرم مردم قرار گرفته بود و یک روز مهمانداران او از وی دعوت کردند که در روی رودخانه قایق سواری کند. در آن هنگام، او از دهان آوازخوانان چینی، سرودی را به زبان فارسی می شنود که محتوای آن، یکی از غزلیات شیخ سعدی است. ابن بطوطه، تنها توانست بیتی از آن را یادداشت کند که بدین قرار است:

تا دل به محنت داده ایم، در بحر فکر افتاده ایم

چون در نماز ایستاده ایم، قوی به محراب اندریم

باید خاطرنشان ساخت که این یادداشت ابن بطوطه، بی اشتباه نبوده است. اکنون ما این غزل را در کلیات شیخ پیدا کرده ایم و بیت صحیحش بدین قرار است:

تا دل به مهرت داده ایم، در بحر فکر افتاده ایم

چون در نماز استاده ای، گویی به محراب اندری۲۸

در خارج از ایران، گاهی چهره سعدی به گونه ای کاملاً متفاوت دیده می شود. چهره ای که در ایران هرگز از سعدی دیده نمی شود و برای ایرانیان چنین تصویری از سعدی شگفتی آفرین است. مثلاً اینکه آثار سعدی را در جنگ، چونان متنی حماسی و پ ُرتأثیر بخوانند و نیرو بگیرند:

در سال ۱۹۵۸ میلادی به مناسبت هفتصدمین سال تألیف گلستان (به حساب سالهای شمسی)، جشنی در شوروی برپا می شود و آقای «براگینسکی» عضو وابسته فرهنگستان علوم جمهوری تاجیکستان به عنوان سخنران دوم این مراسم در بخشی از سخنرانی خود درباره حبیب یوسفی ـ از شاعران تاجیکستانی ـ می گوید:

«در سالهای جنگ عظیم میهنی، کلام باشهامت سعدی، الهام بخش جنگاوران تاجیکستان و جمهوریهای دیگر آسیای میانه و مشوق آنان برای فداکاری بوده. حبیب یوسفی، شاعر خوش قریحه تاجیکستان که در میدانهای جنگ دوم جهانی دلیرانه جان نثار کرد ... در نامه های خود از جبهه می نوشت که همیشه کتابی از اشعار سعدی را در جیب روی سینه خود دارد و همه جنگجویان آتش بار او با اشعار سعدی آشنا هستند و پیش از هر نبرد، اشعار سعدی را برای آنان می خواند. یوسفی در اشعار خود که در آن ترغیب به جنگ میهنی می کند، چند بیت از اشعار سعدی را وارد کرده است؛ از جمله:

آن نه من باشم که روز جنگ بینی پشت من

آن منم کاندار میان خاک و خون بینی سری۲۹

درباره تأثیر و نفوذ سعدی و آثار او در فرهنگ ایران و خارج از ایران، می توان بسیار سخن گفت، اما مقصود ما در این نوشتار کوتاه، جز اشاره ای گذرا به جایگاه بلند او نبود.

کاووس حسن لی
--------
پی نوشت
۱ .مقام سعدی در ادبیات فرانسه، دکتر جلال ستاری، مجله هنر و مردم، دوره جدید: شماره ۸۳، شهریور ۱۳۴۸.
۲. همان.
۳. شگردهای هنری سعدی، کاووس حسن لی، سعدی شناسی، دفتر ششم، به کوشش کوروش کمالی سروستانی، مرکز سعدی شناسی، ۱۳۸۲، ص ۷۴.
۴. گلستان سعدی، تصحیح و توضیح غلام حسین یوسفی، خوارزمی، ۱۳۶۸، ص ۵۱.
۵. برای آگاهی بیشتر، رک:
ـ سخنان سعدی درباره خود، سعید نفیسی، مهر، سال پنجم، شماره ۱تا ۷، (خرداد تا آذر ۱۳۱۶).
ـ ستایش سعدی از خودش، بهجة الفقیه: یغما: سال ۲۸، شماره ۱ و ۳، فروردین و مرداد ۱۳۵۴.
ـ شیخ سعدی از دیدگاه خود او، فوشه گور، ذکر جمیل سعدی، ج ۳، سازمان ملی یونسکو و وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴، صص ۱۲۹ ـ ۱۴۱.
۶. سعدی و سیف فرغانی، ذبیح الله صفا: ایران نامه، سال سوم، شماره ۴، تابستان ۱۳۶۴، صص ۶۷۵ تا ۶۸۱.
۷. تأثرات همام تبریزی از سعدی شیرازی، دکتر رشید عیوضی، مقالاتی درباره زندگی و شعر سعدی، دکتر منصور رستگار فسایی، دانشگاه شیراز، ۱۳۵۷، ص ۲۵۳.
۸. همان، صص ۲۵۴ ـ ۲۵۶.
۹. ارتباط سعدی و نزاری ...، دکتر سید علی رضا مجتهدزاده، مقالاتی درباره سعدی ... دکتر منصور رستگار فسایی، ص ۳۲۰.
۱۰. همان، ص ۳۲۴.
۱۱. همان، ص ۳۲۷.
۱۲. گلستان، عبدالعظیم قریب گرگان، ۱۳۱۰، ص «؟» این حکایت در بسیاری دیگر از متون تکرار شده است.
۱۳. کلیات سعدی، محمدعلی فروغی، امیرکبیر، ۱۳۶۳، صص ۸۱۴ و ۸۱۵.
۱۴. مقام سعدی در ادبیات فرانسه، دکتر جلال ستاری، هنر و مردم، دوره جدید، شماره ۸۳، شهریور ۱۳۴۸.
۱۵. رک. سعدی در اروپا، دکتر عبدالحسین زرین کوب، یادداشتها و اندیشه ها، زمستان ۱۳۶۲، ص ۱۷۷.
۱۶. برای شناخت بخشی از نفوذ سعدی در اروپا رک. سلسله موی دوست، کاووس حسن لی.
هفت اورنگ، ۱۳۷۸، صص ۴۵۸ تا ۶۳۸.
۱۷. گلزار همیش بهار، کنتس دونو آی، شجاع الدین شفا، اطلاعات ماهانه، شمارة ۱۱۳، مرداد ۱۳۳۶، ص ۱۶. البته برخی از مطالبی که در این مقدمه دربارة زندگی سعدی نوشته شده، مطالبی غیر معتبر و ساختگی است. برای آگاهی بیشتر، رک: فرهنگ سعدی پژوهی، کاووس حسن لی، بنیاد فارس شناسی و مرکز سعدی شناسی، ۱۳۸۰، صص ۳۴۳ و ۳۴۴.
۱۸. همان، ص۱۸.
۱۹. برخورد اندیشه ها، دکتر جواد حدیدی، انتشارات توس، ۱۳۵۶، ص ۵۵.
۲۰. برای آگاهی از برخی بهره گیریهای گوته از سعدی، رک: تأثیر سعدی بر گوته، جهانگیر فکری ارشاد، مجلة وحید، شماره ۳۳۵، ۱۳۵۶، صص ۴۲ تا ۴۶.
۲۱. سعدی در اروپا، دکتر عبدالحسین زرین کوب، یادداشتها و اندیشه ها، زمستان ۱۳۶۴، ص ۱۸۱.
۲۲. برای آگاهی بیشتر، رک:
ـ عارف تبریزی و کشیش فرانسوی، دکتر پرویز ناتل خانلری، هفتاد سخن، ج ۳، ۱۳۶۹، صص ۲۱۷ ـ ۲۱۹.
ـ با کاروان حله، دکتر عبدالحسین زرین کوب، ۱۳۶۲، ص ۲۰۹.
ـ سعدی شیرازی و هوگوی فرانسوی، مهدی آستانه ای، آینده، سال دوازدهم، شمارة ۱ ـ ۳ فروردین ـ خرداد ۱۳۶۵، صص ۵۷ تا ۶۳.
۲۳.رک: از سعدی تا آراگون، تأثیر ادبیات فارسی در فرانسه، دکتر جواد حدیدی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران: ۱۳۷۳.
۲۴. لویی آراگون در تأثیر سعدی، دکتر حسن هنرمندی، بنیاد شعر نو در فرانسه، زو ّار تهران: ۱۳۵۰، صص ۵۴۷ و ۵۵۱.
۲۵.سعدی و امرسون، فرهنگ جهان پور، ایران نامه، (مجلة تحقیقات ایران شناسی ـ آمریکا) سال سوم، شمارة ۴، تابستان ۱۳۶۴، ص ۶۹۲.
۲۶. متن سخنرانی دکتر جروم کلینتون، ذکر جمیل سعدی، ج ۳، کمیسیون ملی یونسکو و وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴، صص ۱۳ تا ۱۳۷، آقای رایت کلینتون در این سخنرانی، نقدی بر سرودة امرسون دارد که خواندنی است.
۲۷. زیبا دختری که به سعدی عشق می ورزید، دکتر مهدی بیابانی، یغما، سال سوم، شمارة چهارم، ۱۳۲۹، ص ۱۷۹.
۲۸. مشرف الدین مصلح در چین، جان خوئین، ذکر جمیل سعدی، ج اول، ۱۳۶۴، صص ۳۳۵ تا ۳۴۵.
۲۹. جشن هفتصدمین سال تألیف گلستان سعدی، پیام نوین، سال اول، شمارة یک، مهر ۱۳۳۷، صص ۳۱ تا ۴۵.

در همین زمینه

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML