برگرفته از روزنامه ی اطلاعات - چهارشنبه ۳ دی1393
مهر، میترا یا میثره از ایزدان باستانی هندوایرانی است به معنی پیمان و دوستی. پس از ظهور زرتشت، او در شمار فرشتگان آیین جدید قرار گرفت و ایزد نور و روشنایی و نگهبان پیمان شد که سوار بر گردونة خورشید، گرد جهان می‌گردد. از این روی نمادش خورشید (به صورت چلیپا یا صلیب) است. مهرپرستی یا میتراییسم از ایران به روم راه یافت و در سده سوم میلادی، کیش امپراتوری رم شد و بعدها با گرویدن روم به مسیحیت، بسیاری از نمودهای آیین مهر در میان پیروان مسیحیت به جا مان که تا کنون نیز ادامه یافته است. سوای مسیحیت غربی (و نه مسیحیت اصیل و مورد تأیید قرآن کریم)، مهمترین بازماندة کیش مهر، فرقه ایزیدیه در کردستان است. در اینجا بر پایه برخی متون کهن به بررسی تأثیر کیش مهر بر مسیحیت غربی می‌پردازیم:
ـ میلاد… شب زادن عیسىبنمریم است(ع) و بیستوپنجم است از کانون‌الاول و زادن او به دیهى بوده است که او راناصره‌الجلیل خوانند، نزدیک اورشلیم که بیتالمقدس است.۱ عیسى در شب یلدا به دنیا آمد.
ـ به صاحب دولتى پیوند اگر نامى همى جویى
که از یک چاکرى عیسى چنان معروف شد یلدا
(سنایى)
ـ ایزد دادار مهر و کین تو گویى
از شب قدر آفرید و از شب یلدا
زانکه به مهرت بود تقرب مؤمن
زان که به کینت بود تفاخر ترسا
(امیر معزى)
ـ یکشنبه است از او، زتو آدینه تو لیلِ قدر دارى و او یلدا
(ناصرخسرو)
ـ سخنم بلندنام از سخن تو گشت و شاید
که درازنامى از نام مسیح گرفت یلدا
(سیف اسفرنگى)
«یلدا» مأخوذ از سُریانى است به معنى میلاد عربى. چون شبیلدا را با میلاد مسیح تطبیق مىکردهاند، از این رو بدین نام نامیدهاند.۲و جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیقمحققان در اصل جشن ظهور میترا (مهر) بود که مسیحیان در قرن چهارم میلادى آن را روز تولد عیسى قرار دادند.۳
بین مسیح (به نقل از انجیل) و میترا و مسیحیت و میترائیسم به قدرىشباهت وجود دارد که برخى مسیحیت را تداوم همان آیینمهرپرستى مىدانند.۴ «مهر» ایزد فروغ و روشنایى و یکى از بزرگترینایزدان در اساطیر کهن هند و ایرانى است و ستایش او در اساطیر وآیینهاى دینى هند و ایرانى جاى والایى داشته و بعدها کیشىجداگانه به نام مهرآیینى یا «میترائیسم» از آن پدید آمد و در بخشبزرگى از آسیا و اروپا گسترش یافت. بسیارى از نهادهاى دینىمسیحیان اقتباسى است از بنیادهاى مهرآیینى و بازمانده «مهرابه» هاى کهن را در زیر بسیارى از کلیساها تا به امروز مىتوان یافت.۵
در اینجا بهذکر پارهاى از شباهتهاى مىپردازیم:
در آیین میترائیسم روز ۲۵ دسامبر به عنوان روز تولد خدا جشن گرفته مىشد۶ و مهریها معتقد بودند که میتره از دل سنگى زاده شد و در وقت تولدش چند چوپان حضور داشتند. مسیح نیز به روایت انجیل در طویله و روز ۲۵ دسامبر به دنیا آمد و فرشته خداوند این مژده را همان شب بهچند چوپان داد. (لوقا۴؛ ۱۱ر۲)
میتره از مادرى باکره متولد شد و در سرودى به افتخار این تولد آمده است: «باکرهاى زاییده است… براىشما نجاتبخش متولد شد.» مسیح نیز از مادرى باکره به دنیا آمد وفرشتهاى مژده داد: «امروز براى شما نجاتبخش متولد شد.»
میتره مدتى را در کره خاکى به سر آورد و پس از شکار کردن گاوى، دورهاقامتش به انتها رسید و به آسمان عروج کرد. مسیح (در انجیل: برة خداوند) نیز بهعنوان فدیه گناهان بشر، پس از قربانى شدن به آسمان عروج کرد.
در برخى تصاویر متعلق به مذهب مهر، در ضیافتى که شب آخر حضور میتره به افتخار او برپا شد، علاوه بر دو خدمتگزار، هشت نوجوان دیگر هم حضور دارند که مجموعاً دوازده نفر مىشوند؛ برابر با تعدادحواریان حضرت مسیح(ع) در شام آخر.
میتره آن گاو را ذبح کرد تا پیروانشبتوانند گوشتش را بخورند و خونش را بنوشند؛ همان گونه مسیح(ع) نیز به روایت انجیل در شام آخرنان و شرابش را تقسیم کرد و گفت: «این را بخورید که گوشت من استو این را بیاشامید که خون من است.»
مهریها معتقد بودند که مصرفگوشت و خون گاو حیات تازهاى به فرد مىبخشد و نه تنها نیروىجسمانى را افزایش مىدهد، بلکه روان را هم تصفیه مىکند و بههنگام رستاخیز در فروغ ابدى اثر مفیدى مىگذارد. به عقیده برخىمحققان میتره با قربانى گاو مىخواست با او وحدت عرفانى برقرارکند. مسیحیان نیز با خوردن نان و شراب مخصوص در کلیسا، به طورنمادین گوشت و خون مسیح را مىخورند و با او اتحاد برقرار مىکنند.۷
در آخرین ضیافت میتره، «سُل» ـ ایزد خورشید ـ بالباسى قرمز حاضر بود و میتره هم جامهاى سرخ بر تن و کلاهىارغوانى بر سر داشت. در روایت انجیل، مسیح نیز در وقت مصلوب شدن، جامهاىسرخ به تن کرده بود.
میتره آخر سر بر گردونة خورشید سوار شد و بهآسمان عروج کرد۸ و چه بسا از آنجا «صلیب» به عنوان نماد گردونهخورشید، در آیین مهرى و بعدها به عنوان وسیله عروج مسیح(ع) درآیین مسیحیت مورد تقدیس و احترام قرار گرفت.
نکته آخر اینکه هنوزدر نظر مسیحیان، یکشنبه روز مقدس (holiday) است که روز خورشید (sunday) نامیده مىشود.۹ در ادب فارسى نیز حضرت مسیح(ع) پس از پرواز، بهآسمانِ چهارم (فلک خورشید) رفت و در آنجا ساکن شد!
ـ به چارم آسمان، پهلوىخورشید
تو ما را چون مسیحا دارى امروز
(کلیات شمس)
اوحدى مراغی در وصف حضرت مریم(س) می‌گوید:
ـ مُهر دوشیزگى تمیمة او «مِهر تابنده» در مشیمه او
ـ ماتم سراى سپهر چهارمین روحالامین به تعزیت «آفتاب» شد
(خاقانى)
ـ خانة مانى است طبع، چهرهگشاى بهار
نایب عیسى است ماه، رنگرز شاخسار
(خاقانى)
ـ خورشید کوست قبلة ترسا و جفت عیسى
گفـت: از ملـوک چنو صفـدرى نـدارم
(خاقانی)
ـ اندر صف «خورشیدپرستان» شدم اینک
زیرا که میان، سخت به «زنّار» ببستم
پیش تو برم سجده، میان‌بسته به زنار
تا خلق بدانند که خورشیدپرستم
(امیر معزى)
ـ سایه خورشیدسواران طلب رنج خود و راحت یاران طلب
(نظامى)
پی‌نوشتها:
۱ـ التفهیم، ۲۴۷٫ بیستوپنجم مارسِ سالى که عیسى در آن به دنیا آمد، برابر است با اول نیسانِ یهودیان و سى تیر فارسیان.(شرح مشکلات دیوان خاقانى، ۹۹۲)
ـ به ماه تیر، کانگه بود نیسان به نخل پیر کانجا گشت برنا (خاقانى)
۲ـ فرهنگ تلمیحات، ۴۱۷٫ ۳ـ لغتنامه دهخدا.
۴ـ از جمله شباهت لفظى: مهر، میتره، میثره (اوستیى)، میسى (فارسى باستان) با مسیح(تلفظ عربى) و میشى (تلفظ سُغدى) با ماشیح (تلفظ عبرى). ر.ک جستارى درباره مهر وناهید، ص۶۹
۵ـ اوستا، ج۲، ص۱۰۵۸ تعلیقات جلیل دوستخواه
۶ـ البته مطابق عقیده ارامنه ایران، تولد مسیح در ششم ژانویه و تولد مهر در ۲۵ دسامبراست؛ ولى زمانى که رومیان به مسیحیت گرویدند، به سبب علائقى که به آیین مهر (میترائیسم) داشتند، جشن میلاد حضرت مسیح را چند روزى زودتر و مطابق با سالروز تولد مهر قراردادند و این سنت تا به امروز در کلیساى غرب (برخلاف کلیساى شرق) باقى ماند. ۷ـ ر.ک.نامه اول پولس به قرنتیان، فصل ۱۷ر۱۰
۸ـ آیین میترا، ۱۲۳ـ ۱۱۸ و تحقیقى در دین مسیح، ۴۷۵
۹ـ کیهان فرهنگى، شماره پیاپى ۶۹، ص۳۲
مهدی زیدآبادی نژاد
