گات ها ، كتاب دینی زرتشتیان

دکتر کورش نیکنام

هنگامی كه از پیروان ادیان الهی درباره سخنانِ پیامبرشان پرسش می شود هر یك كتاب ویژه ای را معرفی می كنند كه دربرگیرنده وحی و الهام خداوندی به آن پیامبر است . به همین روی مسلمانان ، قرآن مجید را كتاب آسمانی پیامبر خود معرفی می كنند و یهودیان و مسیحیان به ترتیب تورات و انجیل را نام می برند.
پیش تر از آن ، آیین یكتاپرستی در ایران باستان شكل گرفته و زرتشت ، پیامبری است كه در گویش آن زمان، كلامش را به اوستایی بیان كرده است . به این ترتیب هر جا سخن از كتاب دینی زرتشتیان باشد، در پاسخ از اوستا به نام كتاب دینی زرتشتیان یاد می شود. این پاسخ از یك سو درست به نظر می رسد زیرا این كتاب به زبان اوستایی است ولی هنگامی كه تمام متون اوستایی بررسی شود با نگرش به موضوع بخش های اوستا و چگونگی نگارش هر متن از این كتاب نتیجه این است كه همه بخش های اوستا گفته های اشوزرتشت نیست و تنها سروده هایی از اوستا كه در بخشی از یسنا قرار گرفته است ، از آن پیامبر ایران است و این بخش گات ها نام دارد.
باید باور داشته باشیم كه تاریخِ تمدن، در سرزمین ایران بسیار فراتر از برخی كشورهای دیگر است بپذیریم كه ایرانیان ، پیش از دوره یكتاپرستی در این سرزمین ، در باورهای استوره یی خود بسیاری از آداب و رسوم ، پندار و گفته ها داشته اند و درباره آخرین نتیجه هایی كه در پی هر رویداد طبیعی می گرفتند قوانین و آیینی تازه را در اجتماع خود رواج می دادند. از آنجا كه زبان گفت و گوی مردم در روزگاران باستانی ایران ، زبان اوستایی بوده تمام این سرودها ، نیایش ها و قوانین به اوستا معروف گشته اند. كتاب اوستا مجموعه یی است كه بخشی از آن مربوط به سده هایی پیش از اشوزرتشت ، یعنی شروع آیین یكتاپرستی در ایران باستان است و به زبان مادری آن زمان سروده شده است در مجموعه ، سرودها و گفته هایی آمده كه دربارهباورهای دینی ، تاریخی، گاه شماری، بهداشتی، دادگری و دانش های دیگر آن دوران است . به همین روی مجموعه اوستا كه در تاریخ و ادبیات از آن یاد شده از پنج بخش تشكیل شده است. یسنا، یشت ها، ویسپرد وندیداد و خرده اوستا.
خرده اوستا از همه بخش ها جوان تر است، گزیده بخش هایی از یشت های كهن با سرودهای جدید است . نمازهایی روزانه و سرودهایی درباره برگزاری مراسم آیینی و درگذشتگان در آن گنجانده شده است.
وندیداد كه بخش دیگر است ، در زبان اوستا" وی دَئِو داتَه" یعنی قانون ضد دیو است . دیو در باور مردمان پیش از دوره یكتا پرستی ، خدایان پنداری ویران كننده بودند كه می بایست برای آنان قربانی و فدیه انجام شود تا از خشمِ آنان كاسته شود . در این كتاب و به زبانی اوستایی سفارش هایی درباره پاكیزگی و احكام پرهیز از مردار مربوط به زمان باستانی ایران آمده است كه در دانش زمان خود ارزشمند بوده و بیانگر نگرش مردم ایران باستان به اصول پزشكی ، بهداشت و قانون اجتماعی است.
ویسپرد، یكی از بخش های اوستا است كه وابسته به نمازها و نیایش های جشن گاهنبار است . این جشن ، شش مرحله در سال برگزار می شود كه در آغاز به مناسبت های گوناگون پیشه كشاورزی شكل گرفته و اكنون با برپایی نیایش های همگانی به داد و دهش و پذیرایی پرداخته می شود.
یشت ها، سرودها و گفته های بسیار كهن است و در حماسه هایی به صورت نثر مسجع در ستایش ایزدان است كه از مهمترین آنها اورمزد یشت، ورهرام یشت، اردیبهشت یشت، مهر یشت ، هوم یشت و سروش یشت است كه بخش دیگری از اوستا را تشكیل می دهد.
یسنا، نیایش هایی در ستایش پروردگار و آفریده های نیك اوست . سرودهای یسنا، 72 بخش هستند كه هر یك را "یسن" یا "هات" می گویند. یسنا از مهمترین بخش مجموعه اوستا به حساب می آید، زیرا سخنان و پیام اشو زرتشت در این بخش جای دارد. گات ها در مجموع 17 هات از یسنا را تشكیل می دهد كه خود نیز شامل پنج بخش به نام های اَهنود، اُشتَوُد، سپنته مد، وهوخشتر، وَهیشتوایش است.
قسمت های دیگر یسنا نیز از نظر وزن و موضوع هماهنگی زیادی با پیام اشوزرتشت دارد و بی گمان از سرودهای شاگردان نزدیك پیامبر است. به این ترتیب گات ها ، تنها سخنان پیام آور ایرانی اشوزرتشت است و كتاب دینی زرتشتیان به حساب می آید.
سرودهای گات ها ، اندیشه برانگیز و آموزنده است. این پیام ، دانش فراگیری اخلاق نیك و ارزش های انسانی است و از روش درست زیستن و رستگار شدن سخن می گوید.
پیام گات ها برای پیشرفت كار جهان است . در این بینش سستی ، تنبلی و بیكاری روا نیست. نوسازی و تازه گردانیدن جهان هستی وظیفه انسان هاست ، گات ها ، كسانی را كه با دانش و بینش خود در كار ، جهان را به پیش می برند و تازه می گردانند، سوشیانت می گویند. در پیام اشوزرتشت زن و مرد جایگاهی برابر و یكسان دارند. او باور دارد كه هر دو از فروزه منش نیك برخوردارند، پس باید از خردِ رسا بهره مند شوندو به سوی دانایی گام بردارند. شخص دانا پیوسته راستی را برمی گزیند . راستی در اندیشه، گفتار و كردار جای می گیرد و پیرو راستی با هنجار هستی یعنی اشا هماهنگ خواهد شد.
اشا، نظم زمین و آسمان است و مردم نیز باید این هنجار را دریابند و به آیین راستی درآیند تا شایستگی انسان بودن را داشته باشند.
آیین راستی ، انجام كار درست در زمان مناسب در جای خود،با حساب و ابزار درست است.
گات ها به كسانی كه از روی راستی رفتار كنند اَشَوَن می گویند. در بینش گات ها ، راستی همواره پیروز است و دروغ مصلحت آمیز جایی ندارد. كسی كه از دروغ پیروی كند درگوَنت نامیده می شود. دروغ تنها به گفتار نیست بلكه شامل اندیشه و كردار ناشایست نیز می شود. گات ها سفارش دارد تا همه رستگار شوند و باور دارد كه روزی فرا خواهد رسید تا همگان به سوی دانایی و اشا روی آورند.
آیینی كه در پیام گات ها بیان شده است، آیین مهر و دوستی ، آیین شادمانی و بالندگی، آیین مبارزه با كژاندیشی و گسترش راستی است. آیین كار و كوشش برای رسیدن به خوشبختی یعنی آسایش همراه با آرامش است.
گات ها ، كتاب دینی زرتشتیان و پیام اشوزرتشت است.