مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

پویه ی پایای پارسی

گاه می اندیشند و می پرسند که: چرا زبان پارسی دری در درازای هزار سالی که زبان دانش و ادب شده است، دگرگونیهایی بنیادین و آشکار نیافته است. در برابر زبانهای دیگر، زبانهایی چون انگلیسی و فرانسوی و آلمانی دگرگونیهایی بسیار یافته اند؛ بدان سان که انگلیسیان و فرانسویان و آلمانیان امروز، اگر کارشناس زبان نباشند و سخندان، به آسانی نمی توانند متنهایی کهن را که بدین زبانها نوشته یا سروده شده اند، دریابند.

http://www.mehremihan.ir/images/stories/F1/parsi-negaresh2.jpg

اما در زبان پارسی دری چنین نیست. متنهای کهن پارسی هنوز برای ایرانیان و پارسی زبانان روشن و دریافتنی اند، مگر پاره ای از آنها که سخت هنروزانه اند؛ و به شیوه هایی نوشته یا سروده شده اند که امروز کاربردی ندارند؛ متنهایی گرانبار از آرایه ها و ترفندهای شاعرانه و واژگان دور و دشوار که مایه ی تیرگی و دیریابی آنها شده اند. لیک متنی کهن چون شاهنامه ی فردوسی که هزار سالی بر آن گذشته است و از برجسته ترین نمونه ها در پارسی روشن و روان و سرشتین شمرده می آید، هنوز برای ایرانیان و پارسی دانان متنی است که در دریافت آن چندان با دشواری و پیچش روبرو نیستند. متنی چون شاهنامه که از کهنترین سروده های پارسی است متنی است که پس از سده ها هنوز آشناست؛ یا دستکم، در آنجا که اندکی کهنه و دور می نماید، آشناروی است. ما در خواندن شاهنامه هرگز آنرا متنی گسسته از پارسی امروز و بیگانه با آن نمی یابیم. پیوند و نزدیکی شاهنامه با روزگار ما آنچنان است که اگر از پاره ای کاربردهای کهن و ویژگیهای سبکی چشم درپوشیم، میتوانیم آنرا متنی همزمان بشماریم. بسیاری از بیتهای شاهنامه آنچنان امروزین است که اگر بخواهیم اندیشه ی بازنموده در آنها را به پارسی کنونی باز گوییم، سخن کمابیش همان خواهد شد که فرزانه استاد توس، در سپیده دم ادب دری، سروده است.

چرا چنین است؟ آیا این ویژگی در پارسی دری که کهنی است نو و دوری است نزدیک، از آن است که این زبان، در درازنای زمان، زبانی فرومانده و ایستا بوده است؛ و بدور از پویایی و نو شوندگی ؟ اگر زبان آیینه ی فرهنگ است و دیگرگونیها و پیشرفتهای فرهنگی در آن باز میتابد، چرا پارسی دری، در این هزار سالی که بر آن میگذرد، چندان دیگرگون نشده است؟ با آنکه فرهنگ و ادب ایرانی در این روزگار از پویاترین و زنده ترین فرهنگها و ادبها در جهان بوده است. زبان پارسی خود نیز، چونان زبانی کارآمد و فرهنگی، بر پهنه ای از جهان، از شمال آفریقا تا خاوریترین مرزهای چین و حتی آن سوی آن، رواج و روایی داشته است؟ چرا این زبان که از هر روی می بایست نیک دیگرگون می شده است، کمابیش ایستا و یکسان مانده است؟

ما میکوشیم در این جستار به یاری انگارهای زبانشناختی که فراپیش مینهیم، پاسخی به این پرسش که ذهن بسیار کسان را در این زمان به خود در میکشد بدهیم. پاسخ این است: ایستایی برونی پارسی دری و یکسان ماندگی آن نه تنها نشانه ی فرو مردگی و فرسودگی آن نیست، بلکه بدرست گویای سرشت زنده و تپنده و پویای این زبان است. به گفته ای روشنتر، پارسی دری در بسیاری از زمینه های زبانشناختی که دیگرگونی در زبانها در گرو آنهاست، به فرجام دیگرگونی خویش رسیده است؛ به مرزی بازپسین که به ناچارپويايی و دیگز شدگی زبان در آن به پایان خود می رسد. هر روند دیگرگونی در زبان آغازی دارد؛ راه و روالی را می پیماید؛ سرانجام، به زینه ای (= مرحله) می رسد که خواست زبان از دیگرگونی رسیدن بدان بوده است. در این زینه، دیگرگونی به فرجام خود میرسد. زبان، در آن روند از دیگرگونی، از پویه می افتد. زیرا فراتر از آن نمی تواند رفت. در این هنگام، آنچه زبان دیری تب آلوده با پویه ی پایدار خویش میجسته است، سرانجام فرادست آمده است؛ پس به ناچار به گونه ای از مانایی و ایستایی راه میبرد. این ایستایی برآمده از فرسودگی و پوسیدگی زبان نیست؛ مغز پویایی است و فرجام آن. نشانه ی آن است که روند بالیدن به جایی که می بایست بدان برسد، رسیده است؛ و زبان به آرمان و آماج خویش دست یافته است. این گونه ایستایی ریشه در شکفتگی جوانی دارد، نه در پژمردگی پیری. اگر زبانهایی چون انگلیسی و فرانسوی و آلمانی که خویشان دیرینه ی پارسی اند، در سنجش با این زبان، پویاتر می نمایند و تیز و تفت دیگرگون شده اند و می شوند، از آن است که این زبانها هنوز به زینه ای از پویایی و پیشرفت که پارسی دری بدان رسیده است، نرسیده اند. میتوان گفت که پارسی دری در اوان رسیدگی و بالیدگی است؛ لیک آن زبانها، در سنجش با آن، هنوز سالیان کودکی و نوجوانی را می گذرانند. بی گمان، شتاب بالیدن در کودکان و نوجوانان فزونتر و چشمگیرتر از بالیدگان و سره مردان است. آنچه این زبانها امروز در دگرگونی و پیشرفت می آزمایند و از سرمیگذرانند، پارسی دری در پیشینه ی چند هزار ساله ی خود، دیری است که آزموده است و از سرگذرانیده است. آری! پویه ی پایای پارسی است که ایستایی برونی امروزینش را پدید آورده است. ما، در پی، این پویه ی پایدار را در سه زمینه ی دگرگونیهای آوایی، دگرگونیهای نحوی و دگرگونی در سرشت زبان می کاویم و نشان می دهیم:

۱- دگرگونیهای آوایی: این گونه از دیگرگونی آشکارترین و تندترین گونه در زبان است. آواهای زبان همواره به یکدیگر بدل می شوند. آوایی جای آوای دیگر را می گیرد. بدانسان که زبانشناسی نشان داده است و استوار داشته است، این دگرگونیها کور و بی سامان و بیهوده انجام نمی پذیرند. هنجارها و قانونمندیهایی ویژه بر دگرگونیهای آوایی، مانند هر دگرگونی دیگر در زبان، چیره است. در آواشناسی زبان و بخش دیگرگونی واکها، این قانونمندیها کاویده و بررسیده می شود. آواهای آغازین، بیابانی، درشت و وحشی به کناری نهاده می شوند؛ تا آواهای نرمتر، هموارتر، آهنگینتر به جای آنها بنشینند. هر چه ما، در واژگان زبانی، به چنین آواهای درشت و گران و دشوار بیشتر باز خوریم، بیشتر بر آن خواهیم بود که آن زبان زبانی واپس مانده و آغازین و دیگرگون ناشده است. آواهای درشت و ناساز و ناهموار در واژگان پارسی، پس از هزاران سال پویایی و دگرگونی، کمابیش به یکبارگی فرو نهاده شده است؛ و آواهایی نرم، هموار و دلپذیر به جای آنها نشسته است. شاید سخنی برگزاف نباشد، اگر بگوییم زبان پارسی سوده ترین و ساده ترین زبان در زبانهای هند و اروپایی از دید دیگر شدگی آوایی است. شاید در هیچ کدام از آنها، بافت آوایی زبان چنان نغز و آهنگین و دلاویز نشده باشد که در پارسی دری شده است. زیرا هیچ کدام از آن زبانها بدان پایه از سودگی و سادگی آوایی که زبان پارسی بدان رسیده است، نرسیده اند. گواهی آشکار بر سادگی و سودگی این زبان آن است که در پارسی، نوشتار کمابیش با گفتار برابر است. بجز چند ریخت کهن چون «خوا» که «خا» خوانده می شود و آن نیز ارزش زبانشناختی دارد، زیرا واژگانی با معانی متفاوت را پدید می آورد، ما در پارسی رسمی به همان سان که می گوییم می نویسیم. پیداست پارسی مردمی از این شمار بیرون است؛ نیز نشانه هایی چندگانه در خط که آوایی یکسان را نشان میدهند و در بنیاد پارسی نیستند؛ نشانه هایی چون: سی. ص. ث؛ یا ز. ذ. ض. ظ. این ناسازی گفت با نوشت در خط است، نه در زبان.

برای آنکه پویایی زبان پارسی را در قلمرو آواها به روشنی دریابیم تنها بسنده است که واژه ای چند را در زبانهای ایرانی از دیر زمان تا پارسی دری بررسیم. در پی، چند واژه را نمونه وار یاد میکنیم

۱- نام خدای ایران اهورامزد است. این ساخت اوستایی در پهلوی به اوهرمزد و هرمزد دیگرگون شده است؛ در پارسی دری، اورمزد و سرانجام هرمز شده است. هرمز سوده ترین ریخت این نام باستانی است. روند دیگرگونی آوایی در این نام با ساخت هرمز به فرجام خود رسیده است.

۲- خوَرِنَه در اوستایی، در پارسی باستان فَرنَه، در پهلوی خوره و خره شده است؛ و در پارسی دری، به فرهی، فزه و سرانجام فر دیگرگون گردیده است. سوده ترین ریخت این واژه فر است. این واژه چگونه می تواند ساده تر و سوده تر از فر بشود؟ واژه ای دیگر برآمده از این واژه در اوستایی خورننگوهنت است. این واژه ی درشت در پارسی دری، در ساخت (فرّخ)، نرم و هموار گردیده است.

۳- وایو که نام یکی از ایزدان بزرگ زرتشتی است در اوستا، چنان می نماید که در پهلوی به «وات» دیگرگون شده است؛ در ساخت «واه» و «وای» و «بای» در دری کهن و پاره ای از گویشهای بومی به کار رفته است؛ و سرانجام، در ساخت نوتر «باد» پایدار مانده است.

4- آناهیتا بغبانوی آبها در اوستایی، در پهلوی اشکانی «اناهیت» شده است؛ و در پهلوی ساسانی «اناهید» و سرانجام، در پارسی دری در ساخت نرم و دلاویز «ناهید» پایدار مانده است.

۵ - آنئوشه در اوستایی که به معنی بی مرگ است در پهلوی «انوشک» شده است؛ در پارسی دری از آن «انوشه» و «انوش» به یادگار مانده است؛ سرانجام، به پایان سودگی خود رسیده است و «نوش» گردیده است. واژگانی بسیار را از اینگونه می توان نمونه آورد؛ چون نامهای امشاسپندان: وهومنه در اوستایی که در پارسی دری «بهمن» شده است؛ ارتاوهیشتا که از آن اردیبهشت به یادگار مانده است؛ سپنتا آرمئیتی که در دری کهن به «سپندارمذ» دیگر شده است؛ و سرانجام، در ساخت نیک سوده و ساده ی «اسفند» یا «سپند» به فرجام دیگرگونی خود رسیده است؛ خشتروئیریه که در پارسی دری «شهریور» شده است؛ نیز هئوروتات و آمرتات که در این زبان در ساخت «خرداد» و «مرداد» به کار برده می شوند. نغزی و نازکی واژگان پارسی آنچنان است که سخن سنجان، آنگاه که در دیباچه ی دانش بدیع، خواسته اند نمونه ای در این زبان از واژگان درشت و ناساز و ناشیوا بیاورند درمانده اند. یکی از آهوها (= عیب) در ادب که با گشاده زبانی و شیوا سخنی (= فصاحت) ناسازگار است و می باید از آن پرهیز کرد، ناسازی آواهاست در واژه ورمندگی آنها از یکدیگر، واژگانی که آواها در آنها به نیکی با هم پیوند نگرفته اند و استوار در هم نتنیده اند، واژگانی گران و گوش آزارند و در گفت، دشوار. بدیع نویسان نتوانسته اند نمونه هایی درست و بسزا از این گونه واژگان را در پارسی بیابند و به دست دهند؛ به ناچار، بیتهایی از گونه ی این بیت مولانا را نمونه آورده اند که نمونه ای ناساز و نادرست است: دو دهان داریم گویا همچو نی؛ یک دهان پنهانست در لبهای وی. «پنهانست» در این بیت که به بایستگی شعری آورده شده است گران و ناهموار است؛ ولیک عیب و آهویی در زبان پارسی نیست؛ زیرا «پنهانست» کاربردی است ویژه در شعر؛ و گذشته از آن، از دو واژه ی «پنهان» و «است» ساخته شده است که هیچ کدام به تنهایی واژه ای ناهموار و دور و دشوار نمیتواند بود. در هیچیک از این دو واژه به ناسازی آوایی باز نمیخوریم.

۲- ریختهای نحوی: در زبانهای کهن ایرانی ریختها و هنجارهای نحوی پیچیدگیهایی داشته است که در پارسی دری از میان رفته است. حالت نحوی واژه در جمله، در این زبانها، به یاری پساوندی که بدان می پیوسته است نشان داده می شده است. نام در زبانهای کهن ایرانی هشت ریخت و حالت نحوی داشته است. روانشاد دکتر ناتل خانلری این هشت حالت گردانش (= صرف) نام را چنین یاد کرده است:

۱- حالت کنایی: یعنی کلمه در جمله «نهاد» واقع شده است.

۲- حالت آیین یعنی کلمه در جمله «منادی» واقع شده است.

۳- حالت وابستگی: یعنی کلمه در جمله متمم اسم (مضاف الیه) است.

۴- حالت رایی: یعنی کلمه در جمله مفعول است.

۵ - حالت بایی: معادل متمم فعل با حرف اضافه ی «با».

۶- حالت برایی: معادل متمم فعل با حرف اضافه ی «به» یا«برای».

۷- حالت ازی: معادل متمم فعل با حرف اضافه ی «از».

۸- حالت اندری: معادل متمم فعل با حرف اضافه ی «اندر» یا «در». در پارسی باستان، این حالتهای نحوی به هفت گونه کاهش یافته است؛ و «برایی» با «وابستگی» یکسان شده است. در پارسی میانه و پارسی دری، این گونه گردانش نام به یکبارگی از میان رفته است؛ و حرفهای اضافه و جایگاه واژه در جمله به جای آنها کاربرد یافته است. بدین سان، جمله ی پارسی به سادهترین و بی پیرایه ترین جمله دیگرگون شده است. بسته به اینکه واژه چگونه در جمله به کاربرده شده باشد، حالتهای نحوی گونه گون به خود می پذیرد؛ نمونه را، در دو جمله ی زیر:

مادر کودک دارد؛

کودک مادر دارد؛

مادر در جمله ی نخستین نهاد است؛ و کودک در جمله ی دوم.

ناگفته پیداست که دگرگونی در ریختهای نحوی فراتر از این نمی تواند رفت؛ و هنجارهای نحوی در زبان ساده تر از این نمی تواند شد.

همین ویژگی در جمله ی پارسی که جایگاه واژه در جمله حالت نحوی آنرا رقم میزند، گاه آرایه ای را در بدیع پدید می آورد که آنرا «دو رویگی» می توان نامید. دورویگی آن است که اگر جای نهاد و گزاره را در جمله دیگر کنیم، سخن از ستایش به نکوهش بگراید؛ و از جد به لاغ و شوخی، نمونه هایی از این آرایه را که از بافت جمله ی پارسی برمیخیزد در بیتهای زیر می توانیم یافت:

ای خواجه! ضیا شود ز روی تو ظلم/ با طلعت تو سور نماید ماتم.

نمی توان دانست که این سخن ستایش است و ظلم ضیا می شود و ماتم سور؛ یا نکوهش است و ضیا ظلم میگردد و سور ماتم.

نگویم بد کدام است و چه نیکوست/ از این رفتار تو دشمن شود دوست.

به نغزی، پیدا نیست که دوست دشمن می شود، یا دشمن دوست. دیگر هنجارهای نحوی که در زبانهای کهن ایرانی بوده است و در پارسی دری از میان رفته است، «دوگانگی» (= تثنیه) است. در پارسی دری، تنها دو پساوند هست که گویای جمع است: «ها» برای بیجان، و «ان» برای جاندار، نبود پساوند نیز نشانگر افراد است: گل، گلها؛ مرد، مردان. هرچه بیش از یک باشد، از دو به بالا بدین شیوه جمع بسته می شود. چون زبان نیازی به ساختی جداگانه برای دو نداشته است، دوگانگی از میان رفته است. چرا می باید دو را از دیگر شماره ها جدا کنیم و ساختی جداگانه را در زبان بدان ویژه بداریم. چرا شمارهایی دیگر چون سه، چهار، پنج و از این گونه نمی باید هر کدام ساختی جداگانه ویژه خویش داشته باشند؛ و با پساوندی نشان داده بشوند؟ چرا دو تافته ای جدا بافته می باید شمرده شود؟ به سادگی میتوان دویی را با آوردن شمار دو پیش از واژه در آن نشان داد؛ آنچنانکه سه ای و چهاری و پنجی و از اینگونه را به همین شیوه نشان می دهیم: دو مرد آمدند؛ سه مرد آمدند؛ چهار مرد آمدند... دوگانگی ساختی بوده است که زبان نیازی بدان نداشته است؛ پس آنرا فرونهاده است.

3- سرشت زبان: زبان پارسی از دید سرشت و ساختار درونی نیز زبانی بسیار دگرگون شده و پیشرفته است. این زبان پویا هر انچه را بدان نیاز نداشته است و به کارش نمی آمده است در درازنای زمان به کناری نهاده است. همه ی ویژگیها و هنجارهای «برون زبانی» که ارزش زبانشناختی نداشته اند، از آن سترده شده اند. همه ی آنچه که زبانی نبوده است و با آرمان زبان که بازنمود اندیشه ها و برقراری پیوندهای ذهنی است سازگار نمی افتاده است فرو نهاده شده است. زبانهایی که چندان پویایی نداشته اند و دیگرگونی نیافته اند، از پیرایه ها و افزونه هایی بیهوده گرانبارند که نبودشان کمترین گزندی به زبان نمی رساند؛ و به هیچ روی، از رسانایی و کارایی آن نمیکاهد. این پیرایه ها و افزونه ها «ته نشستها» و یادگارهایی اند که از نهادها و بنیادهای اسطوره ای و از باورها و اندیشه های باستانی در زبان برجای مانده اند؛ و بیهوده ساختار زبان را پیچیده و دشوار ساخته اند. این پیرایه ها و افزونه ها که زبان در سرشت نیازی بدانها ندارد، و اگر زبانی پویا باشد می باید زمانی خود را از بند بازدارنده ی آنها برهاند و به چالاکی و سبکباری برسد، وارونه ی آنچه انگاشته می شود، مایه ی گرانباری زبان است، نه مایه ی گرانسنگی آن. این «درد»های اسطورهای و باور شناختی که از دیر زمان در زبان بازمانده اند، در جای خود ارزش فرهنگی دارند؛ اما چون بنیادهایی زبانشناختی نیستند، به وزنه هایی گران می مانند که پای پویه ی زبان را از رفتار باز می دارند؛ و ساختار آنرا، به بیهودگی، گرانبار و دژم و آشفته می سازند. این مانده های باستانی در زبان آن دستان پارسی را فرایاد می آورد که خوانی فراخ گسترده شده باشد. آوندها و ابزارهای خوان به فراوانی بر آن چیده شده باشد. لیک از آنچه بایسته است و خوان را برای آن می گسترند، از خورش بر آن نشانی نباشد. چنین خوانی ساز و سامانی است در برون شاهوار و بشکوه که به راستی سود و کاربردی در آن نیست .

این دُردهای دیرین که پاره ای از زبانها، حتی زبانهایی که امروز به هر روی، در سایه ی چیرگی اقتصادی و صنعتی گسترش و روایی جهانی یافته اند، بدانها آلوده اند، نرینگی و مادینگی و امردی در واژگان اند. هیچ برهان و منطق زبانشناختی برای «جنسیت» واژگان نمی توان یافت. زیرا اندکی از نامها از این دید با نامورها سازگار می افتند. نامهایی که نامور در آنها بیجان است و جنسیت در آنها بی معنی است، همچنان در این زبانها دارای هر سه جنسی، یا دست کم دو جنس از آن سه هستند. این هنجار در زبان از آنجا که هنجاری «برون زبانی» است، برهانی زبانشناختی نیز نمی تواند داشت. هم از آن است که در زبانهای گوناگون آیین و سامانی یکسان نیز ندارد. واژه ای یا نامی در زبانی نرینه است؛ لیک همان در زبانی دیگر مادینه یا امرد است. نمونه را، خورشید Le Soleil در فرانسوی نرینه است؛ لیک در آلمانی Die Sonne مادینه است. یا کتاب Le livre در فرانسوی نرینه است؛ لیک Das Buch در آلمانی امرد است. از این روی، یکی از بزرگترین دشواریها در آموختن این زبانها جنسیت واژگان است که از آیینی ویژه برخوردار نیست و چندان قانونمند نمی تواند بود. نوآموز، در این زبانها، می باید، جنسیت واژگان را یک به یک به یاد بسپارد. نقش و بهره ای ندارد. تنها رفتار زبانی را پیچیده و دشوار میسازد. زیرا، چنانکه میدانیم، در زبانهایی که بدین سان باستانگرایانه اند و هنوز در بند هنجارهای برون زبانی فرو مانده اند، واژگان بر پایه ی جنسيت پیوندهایی یکدیگر مییابند. این پیوندها نیز در ریختهای گوناگون نحوی تفاوت می پذیرند. در جمله ای بآیین و درست با تمامی این پیوندها و کاربردهای نحوی ویژه را که از جنسیت در واژگان برمی آیند، می باید درنظر گرفت و ورزید. به راستی، چه سود از این همه تلاش؛ تلاشی سترون و بی بازده؟ تلاشی که چون در خدمت زبان نیست و ارزش زبانشناختی ندارد بیهوده می ماند .

چهار جمله ی ساده را در پارسی، فرانسوی، آلمانی و انگلیسی با هم بسنجیم. دو زبان از این چهار گرفتار جنسیت در واژگانند. آیا این چهار جمله در رسانایی تفاوتی با هم دارند؟ ایا به هیچ روی جمله های فرانسوی و المانی را میتوان روشنتر و رساتر از جمله های پارسی و انگلیسی شمرد ؟

مادرم برای من گرامی است.

Ma mère est chère pour moi.

Meine müter ist lieb für mich.

My mother is dear to (for) me.

زبان پارسی دری که شایسته ترین فرزند زبانهای ایرانی است و بالیده ترین آنها، این بندها را یک به یک گسسته است؛ و چالاک و پویا، راه دگرگونی و پیشرفت را در نوشته است. در زبانهای پارسی باستان و اوستایی، هر سه جنس نرینه و مادینه و امرد کاربرد داشته است. لیک در پارسی میانه و پارسی دری این هر سه از میان رفته است؛ بدان سان که هیچ نشانی از آنها در این زبان که به زینه های فرجامین در دیگرگونی و «زبانشناختی شدن» رسیده است، برجای نمانده است. در سه زبان زنده ی امروزین جهان، آلمانی و فرانسوی و انگلیسی که با پارسی همدودمانند به زینه هایی، متفاوت از این دید باز می خوریم. زبان آلمانی باستانی تر مانده است؛ زیرا هر سه جنس در آن هنوز دیده می شود؛ Die برای مادینه؛ Der برای نرینه و Das برای امرد. در زبان فرانسوی، امردی کمابیش یکسره از میان رفته است؛ و دو جنس دیگر هنوز کاربرد دارد:le برای نرینه؛ la برای مادینه. در زبان انگلیسی که از این دید پیشرفته تر از آن دو می نماید، هر سه جنس از میان رفته است؛ و تنها در شناسه ی سوم کس نشانی از آن مانده است he برای مرد she برای زن؛ و it برای جز آن. اما در پارسی دری این نشانه نیز از جنسیت واژگان برجای نیست. زیرا زبان بدان نیز نیازی نداشته است. چرا می باید در شناسه ی سوم کس جنسیت نشان داده شده باشد؟ مگر نه آن است که شناسه به جای نام می نشیند؛ و به تنهایی به کاربرده نمی شود. روا نیست که شناسه ای را بی پیشینه، بی نامی که بدان بازمیگردد در سخن بیاوریم. برای نمونه، هرگز کسی به یکباره نمیگوید، یا نمی نویسد که: «او آمد.» «او» در این جمله، به ناچار، به کسی باز میگردد. در این بازگشت و پیوندی که شناسه با (مرجع) خود دارد، نرینگی یا مادینگی، زنی یا مردی آشکار داشته خواهد شد. برای نمونه، اگر سخن از بهرام باشد، «او» به بهرام باز میگردد و در جمله جانشین وی می شود؛ اگر سخن از ناهید باشد، به ناهید بازمیگردد و در جمله جانشین وی میگردد. شنونده یا خواننده خود میداند که «اوا» بهرام است یا ناهید. نیازی نیست که شناسه خود گویای نرینگی یا مادینگی باشد. شناسه واژه ای است وابسته که به تنهایی به کار برده نمی شود. از این روی، جنسیت در آن بیهوده است و ارزش زبانشناختی نمی تواند داشت.

بر پایه ی آنچه نوشته آمد، زبان پارسی دری در این زمینه نیز زبانی نیک پویا و پیشرفته بوده است؛ و زینه هایی از دگرگونی را پس پشت نهاده است که زبانهای دیگر هنوز بدانها نرسیده اند. این زبان پیش از دیگر زبانها خود را از بند باورهای باستانی رهانیده است؛ و دُردهای اسطوره ای را از پیکر خویش سترده است. در جهان باستان، از آن روی که زبان دارای ارزش آیینی و نمادین بوده است، نامها به شیوه ای جادوانه و فراسویی سپند و رازآمیز انگاشته می شده اند. باور بر آن بوده است که پیوندی نهانی و سرشتین در میانه ی نام و نامور وجود دارد؛ به گونه ای که نام می تواند جای نامور را بگیرد. تو گویی نامور را با همه ی ویژگیهایش در نام فرو فشرده اند. نام، در فرهنگهای کهن، نماد نامور و نشانه ی رازوارانه ی آن شمرده می شده است. از این روی، بر آن بوده اند که نامها آنسری اند و از آسمان فرو فرستاده شده اند: الاسماء تنزل من السماء. بر پایه ی سپندی و نمادینی نامهاست که در آیینهای باستانی، منتره ها و باژها ارزش و کاربردی بسیار یافته اند. با بر زبان آوردن نام کسی یا چیزی، به شیوهای نهانگرایانه و آیینی، گمان می برده اند که می توان با آن کس یا چیز پیوند گرفت؛ یا نیروهای نهفته در آن چیز یا کس را رها و کارا ساخت. هنوز افسونگران برای آنکه کسی را بفرمان درآورند، یا به کاری برانگیزند و افسون کنند نخست نام او را می پرسند. به یاری نام است که میکوشند بر نامور دست یابند. زیرا نام نامور را در خود نهفته می دارد. هم از این روی بوده است که پهلوانان کهن از گفتن نام خویش به جنگجوی هماورد سخت پروا می کرده اند. نام آسیب جای پهلوان شمرده می شده است. باور بر آن بوده است که اگر هماورد نام پهلوان را بداند به گونه ای بر او دست یافته است. نیز از آن است که هنوز در فرهنگ بومی ما، مردان از گفتن نام پردگیان خویش سر باز میزنند؛ و میکوشند که آنان را به شیوه ای کنایی و پوشیده نام برند. تو گویی اگر بیگانه ای نام پردگیان کسی را بداند، به شیوه ای رازآلود، به مُشکوی آن کس راه جسته است. برپایه ی همین باور باستانی است که دبستانهایی چون دبستان حروفیان و نقطویان در نهانگرایی و درویشی پدید آمده است.

باری، چون در جهان باستان نام، از هر روی و سوی، نشانگر نامور شمرده می شده است و نامور را در نام نهفته می دانسته اند، نام با پاره ای از ویژگیهای نامور که از آن میان نرینگی و مادینگی و امردی است، در زبان به کار گرفته شده است؛ این هنجار و نهاد اسطورهای و باور شناختی که امروز کارایی فرهنگیش را از دست داده است، در پاره ای از زبانها، چونان افزونه ای بی سود که تنها مایه ی پیچش و گرانباری است هنوز بر جای مانده است. لیک دیری است که از زبان پارسی که زبانی است پیشرو و پیشتاز و پویا سترده شده است.

زبان شکرین پارسی که گسترده ترین و دلاویز ترین ادب جهان را در دامان خود پرورده است، پیشرفته ترین زبان در دودمان زبانهای آریانی است. دور نیست اگر بر آن باشیم که آینده ی این زبانها را در آیینه ی زبان پارسی میتوان دید. این زبانها، اگر در دیگرگونی و پویایی بپایند، به زینه هایی خواهند رسید که زبان پارسی آنها را در نوشته است؛ و سرانجام، پیکره و ساختی خواهند یافت که از نگاهی گسترده و فراگیر، با ساخت و پیکره ی زبان پارسی همانند یا نزدیک خواهد بود. زبان پارسی این زبانها را پیشوا و پیشتاز می تواند بود؛ زیرا در پویه ی پایای خویش، همه ی آنچه را که زبان بدان نیاز نداشته است به کناری نهاده است؛ و بیش از هر زبانی دیگر، به زبان ناب نزدیک شده است.

پرنیان پندار – میرجلال الدین کزازی

در همین زمینه

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML