بررسی تطبیقی واژگان و اصطلاحات قزوینی با زبان تاتی استان قزوین و زبانهای کهن ایرانی
نویسنده و گردآورنده : ضیاء - ط
(گروه نویسندگان مهرمیهن)
نوشته زیر سه قسمت را در بر می گیرد . در قسمت اول واژگان و اصطلاحات قزوینی با زبان تاتی مناطق مختلف استان قزوین بررسی تطبیقی می شود . در قسمت دوم نیز زبان تاتی مناطق مختلف استان قزوین را با زبانهای کهن ایرانی مانند : زبان اوستایی و زبان پهلوی بررسی تطبیقی می کنیم . و در قسمت سوم توضیحاتی کوتاه در مورد مکانهایی که به زبان آنها اشاره شده است داده می شود .
به دلیل اینکه در کتاب هایی که در نوشتن این مقاله از آنها استفاده شده ، برای تلفظ واژه ها تقریباً از حروف الفبای لاتین متفاوتی استفاده شده ، سعی می شود از یک حروف الفبای لاتین بینابینی و کلی استفاده شود تا همگان بتوانند واژه ها را تلفظ کنند .
نشانه های آوانگاری
a اَ / e اِ / u او / o اُ _ُ / ö _ُ و / i ای / ā آ / b ب / p پ / t ت / s ث،س،ص / j ج / č چ / h ح ، ه / x خ / d د / z ذ ، ز، ظ، ، ض / r ر / ž ژ / š ش / q غ ، ق / f ف / k ک / g گ / L ل / m م / n ن / v و / y ی / .
قسمت اول : بررسی تطبیقی واژگان و اصطلاحات قزوینی با زبان تاتی مناطق مختلف استان قزوین
1 – بچه :
قزوینی : بالام جان – bālām jān / تاتی تاکستان : زارین – zārin ، بالا bālā نیز به معنی فرزند و بچه به کار می رود / تاتی سگز آباد : زارو – zaru / تاتی ابراهیم آباد : زارو – zaru / تاتی اردبیلک : وچه – vača / تاتی زیاران : عیال – eyal ( در روستای طیخور در شمال غربی زیاران ، وَچه – vača گفته می شود )
2 – پشت بام :
قزوینی : بون – bun / تاتی تاکستان : بُن – bon / تاتی سگز آباد : بون – bun / تاتی ابراهیم آباد : بون - bön / تاتی اردبیلک : بوم – bom / تاتی زیاران : بوم - bum
3 – دست :
قزوینی : بال – bāl / تاتی تاکستان : بال – bāl ، به بازو و بال پرندگان هم گفته می شود / تاتی سگز آباد : بال – bāl / تاتی ابراهیم آباد : بال – bāl / تاتی اردبیلک : بال – bāl ، به بازو هم گفته می شود / تاتی زیاران : بال – bāl
4 – تیز :
قزوینی : تیج – tij / تاتی تاکستان : تیج – tij / تاتی سگز آباد : تیج – tij / تاتی ابراهیم آباد : تیج – tij / تاتی اردبیلک : تیج – tij / تاتی زیاران : تیج – tij
5 – خواهر :
قزوینی : خاخو – xāxu ، در قزوینی این واژه به معنای خواهر شوهر است / تاتی تاکستان : خاکه – xāke / تاتی سگز آباد : خواچه – xuača / تاتی ابراهیم آباد : خواکه – xuāka / تاتی اردبیلک : خواخور – xāxor / تاتی زیاران : خُوآر – xoār /
6 – وضو :
قزوینی : دس نماز – das namāz / تاتی تاکستان : دسنماز – dasnemāz / تاتی سگز آباد : دست ماز – dasta māz / تاتی ابراهیم اباد : دس نماز – dasnemāz / تاتی اردبیلک : دس نماز – dasnemāz / تاتی زیاران : دست نِماز – dastnemāz
7 – کدبانو :
قزوینی : کیبانو – keybānu / تاتی تاکستان : کیوونیه – keyvuniye ، واژه کلُونتَره زینیه kalöntare zeyniyr به معنای زن کدبانو ، زن کلانتر نیز به کار می رود / تاتی سگز آباد : چی بنوه – čeybonua / تاتی ابراهیم آباد : کی وانو – key vānu / تاتی اردبیلک : کی وانو – key vānu / تاتی زیاران : کلنتر – kalentar ( در طیخور ، خوجیره زِن xojerezen گفته می شود )
8 – عدس :
قزوینی : مزجمک – mazjamak ، عدس ریز / تاتی تاکستان : مرجومکه – marjömake / تاتی سگز آباد : مرجوه – marjeva / تاتی ابراهیم آباد : مرجوه – marjeva / تاتی اردبیلک : مرجو – marju / تاتی زیاران : عدس – adas ( در طیخور ، مرجو marju گفته می شود )
9 – آرام و ساکت :
قزوینی : نادنجی – nādenji ، نا آرامی و بی قراری های کودک . قسمت دوم این کلمه ، دنج – denj به معنای آرام است که با nā منفی شده / تاتی تاکستان : دینج – dinj / تاتی سگز آباد : دینج – dinj / تاتی ابراهیم آباد : دینج – dinj / تاتی اردبیلک : دنج – denj / تاتی زیاران : دنج – denj
10 – فریاد ، جیغ ، داد :
قزوینی : هرای – hārāy / تاتی تاکستان : هرای – harāy / تاتی سگز آباد : هرای – harāy ، قیه – qia / تاتی ابراهیم آباد : هرای – harāy ، قیه – qeya / تاتی اردبیلک : هرای – harāy ، قیو – qiyu / تاتی زیاران : قال مِقال – qalmeqal ( در طیخور ، هَرَه – hara گفته می شود )
قسمت دوم : بررسی تطبیقی زبان تاتی مناطق مختلف استان قزوین با زبانهای اوستایی و پهلوی
1 – سگ :
اوستایی : اسپان – span / پهلوی : سِگِ – sege / تاتی تاکستان : اَسبه – asbe ، ماچیه – māččiye به ماده سگ گفته می شود / تاتی سگز آباد : اَسبه – asba / تاتی ابراهیم آباد : اَسبه – asba / تاتی اردبیلک : سگ – sag / تاتی زیاران : سَیگ – sayg /
2 – استخوان :
اوستایی : است – ast / پهلوی : است – ast ، خستک – xastak / تاتی تاکستان : اسقُنج – esqonj / تاتی سگز آباد : خسته – xasta / تاتی ابراهیم آباد : خسته – xasta / تاتی اردبیلک : اسدقان – esdeqān / تاتی زیاران : هَستَه – hasta /
3 – دروغ :
اوستایی : دروج – droj / پهلوی : دُروگ – drog ، دُروو – droo / تاتی تاکستان : دورو – duru / تاتی سگز آباد : درو – deru / تاتی ابراهیم آباد : دورو – doru / تاتی اردبیلک : درو – duru / تاتی زیاران : دورو – duru /
4 – سوزن :
اوستایی : در اوستا " دِرزه – dereza = بند ، از ریشه darez به معنی محکم کردن / پهلوی : درزیک – darzik ، درزی – darzi / تاتی تاکستان : درزُنه – darzone / تاتی سگز آباد : درزنه – darzena / تاتی ابراهیم آباد : درزنه – darzena / تاتی اردبیلک : درزَن – darzan / تاتی زیاران : درزِن – darzen /
5 – چهره ، صورت :
اوستایی : در اوستا daeman = چشم ، از ریشه dā به معنی دیدن است / پهلوی : در زبان پهلوی ، دیتن ditan = دیدن ، هر دو این واژه ( اوستایی و پهلوی ) با دیم dim از یک ریشه است / تاتی تاکستان : دیم – dim / تاتی سگز آباد : دیم – dim / تاتی ابراهیم آباد : دیم – dim / تاتی اردبیلک : دیم – dim / تاتی زیاران : دیم – dim /
6 – داماد :
اوستایی : زاماتر – zāmātar / پهلوی : زامات – zāmāt / تاتی تاکستان : زُما – zomā / تاتی سگز آباد : زوما – zummā / تاتی ابراهیم آباد : زیما – zeymā / تاتی اردبیلک : زاما – zāmā / تاتی زیاران : زاما – zama /
7 – خانه :
اوستایی : کته – kata / پهلوی : کتک – katak / تاتی تاکستان : کیه – kiye / تاتی سگز آباد : چیه – čia / تاتی ابراهیم آباد : کیه – kia / تاتی اردبیلک : خانَه – xāna / تاتی زیاران : خانَه – xāna /
8 – مَرد :
اوستایی : مِرِته – mereta / پهلوی : مرت – mart / تاتی تاکستان : مردک – mardak / تاتی سگز آباد : میرده – miarda / تاتی ابراهیم آباد : میرده – miarda / تاتی اردبیلک : مِردی – merdy / تاتی زیاران : مَردِک – mardek /
9 – بَره :
اوستایی : - / پهلوی : ورک – varrak / تاتی تاکستان : وَره – vare / تاتی سگز آباد : وره – vara / تاتی ابراهیم آباد : وره – vara / تاتی اردبیلک : وره – vara / تاتی زیاران : وره – vara
10 – عروس :
اوستایی : وذه – vaze / پهلوی : وذیوک – vazyok / تاتی تاکستان : ویه – veye / تاتی سگز آباد : ویه – veya / تاتی ابراهیم آباد : ویه – veya / تاتی اردبیلک : - / تاتی زیاران : عَی ریس – ayris ، عریس – eris /
11 – بینی :
اوستایی : وئنا – vaenā / پهلوی : وینیک – vinik / تاتی تاکستان : وینیه – vinniye ، به معنای آب بینی آمده / تاتی سگز آباد : ونیه – venia / تاتی ابراهیم آباد : ونیه – venia / تاتی اردبیلک : وینی – vini / تاتی زیاران : وینی – vini /
12 – گرگ :
اوستایی : وهرکه – vehraka / پهلوی : گورگ – gurg / تاتی تاکستان : ورگ – varg / تاتی سگز آباد : ورگ – varg / تاتی ابراهیم آباد : ورگ – varg / تاتی اردبیلک : وِرگ – verg / تاتی زیاران : گورگ – gurg /
قسمت سوم : توضیحاتی کوتاه در مورد مکانهایی که به زبان آنها اشاره شده است
قزوین ( کاسپین – کسپین ) : بسیاری از مورخین قدیم و کنونی را عقیده بر این است که لفظ کاسپین مأخوذ از نام طایفه کاسسیان یا کاس سوها است که روزگار درازی در کرانه باختری ( غربی ) دریای قزوین ( خزر ) میزیسته و نام خود را به این دریاچه عظیم داده اند .
آنها را ایلامیها " کوس سی " و آشوریها " کش شو " می خواندند . هردوت آنها را " کیسّی " و دیگر مورخین یونانی " کوس سائی " یاد کرده اند . " کشوها " که اروپائیان کنونی آنها را " کاسی " یا " کاسیت " تلفظ می کنند بر بابل چیره گردیده و نزدیک به ششصد سال در آنجا سلطنت نمودند ( حدود 1700 – 1130 ق.م ) . دلاپورت گوید " کوس سی ها " آریائی و از نزدیکان میت تانی ها بوده اند . بطور کلی به نظر می رسد که طوایف و خانواده های گوناگون کوسسی ها در پیرامون " پاراخوآتر " یا طوالش ( تالش ) کنونی سکنی داشته اند ، همچنین در جنوب رود ارس .
دریای قزوین در زبان باستانی " وُاُرُ کَشَ " گفته می شد و در پهلوی چنانکه از زامیاد یشتها بر می آید " فراخکرت " نام داشته و این دو لغت تقریباً با یکدیگر قرابت ظاهری داشته ، ضمناً دارای وحدت معانی می باشند که می توان آنها را به " فراخ کنار " یا " پهن کرانه " تعبیر کرد . بعضی پنداشته اند که لفظ " کَسِ پَین " نیز از همین ریشه بوده و مرکب است از دو واژه " کَس " و " پَین " که معنای آن کرانه پهن یا فراخ ساحل است . تنها تفاوتی که با دو کلمه پیش گفته یعنی " وُاُرُ کَشَ " و " فراخکرت " دارد تقدم و تأخر واژه های دوگانه آن می باشد وگرنه از حیث معنی با یکدیگر اختلافی ندارند . نگارنده ( مؤلف کتاب تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین ) چنین می پندارم که برای جلوگیری از تاخت و تاز کوه نشینان ( آمارد و دیالمه ) به فرمان پادشاه وقت ( دوره هخامنشی یا اشکانی ) دژی در مدخل کوهستان شمالی قزوین که به منزله برج دیده بانی می توان تصویر کرد ساخته و قلعه بزرگتری نیز که جایگاه سپاهیان مستحفظ و نیروی پادگان این ناحیه بوده در محل کنونی قزوین میان دو رودخانه " دیزج " و " ارنَزک " بنا کرده ، اولی را " دژ بالا " و دومی را " دژ پایین " نامیده اند . " دژ پایین " به مرور ایام تحریف شده و به " دژ پین " و " دژ بین " و گژوین " و " کشوین " تبدیل گردیده و در دوران " شاپور ذوالاکتاف " در جایگاه همان دژ قلعه ای بنا کرده و به همان نامی که قبلاً معروف بوده " کشوین " خوانده اند . اعراب نیز پس از استیلای به این حدود " کشوین " را معرب کرده " قزوین " گفته اند . (1).
یک توضیح اینکه بین واژگان قزوینی و زبان تاتی قزوین با زبان تالشی در منطقه تالش در غرب استان گیلان اشتراکات زیادی وجود دارد . و دیگر اینکه برای واژه کاسپین معناهای متفاوتی ارائه شده است . نکته مهم این است که در معنی کردن نام یک مکانی یا چیزی باید به زبان و گویش آن منطقه توجه کرد . بنابراین باید در یافتن معنای واژه کاسپین از گویش قزوینی و زبان تاتی قزوین و زبان تالشی مردم تالش که در جنوب غربی دریای کاسپین ( خزر ) زندگی می کنند و از لحاظ زبانی اشتراکات زیادی با تاتی قزوین دارد کمک گرفت . در زبان تاتی تاکستان رنگ " آبی " می شود : کُ – ko / " سفید " می شود : اِیسبی – isbi / " خانه " می شود : کیه – kiye / . قابل ذکر است که در زبان تالشی نیز رنگ " آبی " می شود : کاو – kāo و کو – kav نیز گفته می شود . " سفید " می شود : ایسپی – ispi / " خانه " می شود : کَه – ka / در زبان تالشی افراد چشم آبی را " کاس – kās می گویند . بنابراین شاید بتوان بر اساس این واژه ها کاسپین را معنا کرد .
تاکستان ( سیادن ) : شهر تاکستان در شمال غربی فلات مرکزی ایران واقع شده و مرکز شهرستانی به همین نام می باشد . تاکستان در 35 کیلومتری جنوب غرب قزوین و 185 کیلومتری غرب تهران واقع شده است . نژاد مردم شهر تاکستان آریایی است . مردم تاکستان خود را تات یعنی ایرانی نژاد و ایرانی زبان می دانند . تاکستان بزرگ ترین شهر تات نشین و تات زبان ایران و جهان است . زبان مردم بومی شهر ، تاتی می باشد که یکی از زبانهای بسیار قدیمی و پیشینه دار ایران است و با زبانهای کهن ایرانی مانند پهلوی و فارسی باستان در پیوند است . لفظ " تاکستان " از دیدگاه معنایی به جای پر از باغ های انگور اطلاق می شود . " تاک " به معنی انگور است . ظاهراً این نام در سال 1317 توسط فرهنگستان اول ایران برای این شهر انتخاب شده است . نام قدیم آن " سیادن " ( با کسر دال ) می باشد . (2).
سگزآباد و ابراهیم آباد : سگزآباد و ابراهیم آباد که در اصطلاح اهالی " سزگوه – sezgowa " و " برموه – bermowa " گفته می شود دو تا از دهات بلوک زهرا است . ( سگز آباد اکنون شهر است و ابراهیم آباد دهستان است ) . این دو به فاصله چهار پنج کیلومتری یکدیگر در دامنه شمال شرقی کوه " رامند " قرار دارند . در سگز آباد و ابراهیم آباد به لهجه ای ( زبانی ) حرف می زنند که خود اهالی آن را تاتی می دانند . (3).
اردبیلک : اردبیلک روستایی است از بخش اقبال غربی ، بخش مرکزی شهرستان قزوین . روستا در شمال قزوین قرار دارد و فاصله ی آن تا شهر 7 کیلومتر می باشد . ارتفاع متوسط اردبیلک از سطح دریا 1715 متر می باشد . زبان روستای اردبیلک از دیر باز همان زبانی بوده است که اکنون سخن می گویند . در بین روستاهای همسایه الولک و تراتِن به زبان تاتی اما با لهجه دیگری سخن می گویند . ناگفته نماند که این زبان با تاتی تاکستان و تاتی بلوک زهرا و تاتی الموت و حتی زبان گیلکی دارای وجوه مشترکی است اما تفاوت بسیار زیادی با آن دارد بخصوص از جهت تلفظ و اعراب و معانی که برای کلمات در نظر گرفته شده ، اما به زبان روستای دستجرد بسیار نزدیکتر است . (4).
زیاران : ( زیاران در شرق استان قزوین قرار دارد. ) زیاران بزرگترین روستای دهستان فشگلدرّه با 1600 متر ارتفاع از سطح دریا در دامنه جنوبی رشته کوه سیالان واقع گردیده است . فاصله روستا تا آبیک 15 کیلومتر است . مشهور است که گویش مردم دهستان تاتی است . گویش مردم به آنچه که تاکستان قزوین تحت عنوان تاتی بدان تکلّم می نمایند نزدیک است ولی بر اساس تحقیقی که در مورد ادبیات تاتی صورت گرفته روشن می شود که با آن اختلافات روشنی دارد . (5).
طیخور : طیخور با 25 کیلومتر فاصله از آبیک در جهت شمال غربی و ارتفاعی معادل 1880 متر از سطح دریا در دامنه جنوب و جنوب غربی پراکندگی های رشته کوه سیالان واقع گردیده است . ( شمال غربی زیاران ) . در دامنه جنوبی کوههای جنوب روستا درّه ای موسوم به " کَی تیل درّه – kay til darreh " است که از خرابه های بجای مانده در آن فهمیده می شود که مدتی محل سکونت بوده . (6).
......
منابع :
(1)- مینودر ، یا ، باب الجنه قزوین ، تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین ، سید محمد علی گلریز ، انتشارات طه ، چاپ دوم ، 1368 ، جلد اول ، ص 39 ، 41 ، 42 ، 44
(2)- فرهنگ تاتی تاکستان ، رضا رحمانی ، انتشارات سال ، چاپ اول 1390 ، ص 3 ، 5 ، 7 / لغات تاتی تاکستان از این منبع ، ص 37 – 230
(3)- تات نشین های بلوک زهرا ، جلال آل احمد ، انتشارات ژکان ، چاپ اول ، 1389 ، ص 19 / لغات تاتی سگزآباد و ابراهیم اباد از این منبع ، ص 163 – 197
(4)- سرای من ، صغری بهرامی ، فاطمه بهرامی ، محمد حسین بهروزی ، انتشارات اندیشه زرین ، چاپ اول ، 1389 ، ص 8 ، 178 ، 179 / لغات تاتی اردبیلک از این منبع ، ص 191 – 206
(5)- فشگلدرّه قزوین ، رستم نوچه فلاح ، عبدالله بهرامی زیارانی ، چاپ اول ، 1374 ، ص 56 و 149 / لغات تاتی زیاران از این منبع ، ص 59 – 67 / ( لغات تاتی زیاران از منبعی است که ذکر شده ، ولی به دلیل اینکه تعدادی لغات در آن منبع نبود ، به صورت مستقیم از یکی از اهالی زیاران پرسیده شد . لغات تاتی طیخور نیز از کسی که اهل این روستا بود پرسیده شد )
(6)- همان – ص 163
(7)- دو بلبل روی شاخه های پسته ، فرهنگ واژگان ، مثل ها ، کنایه ها ، ترانه ها و سروده های بومی قزوین ، مجید بالدران ، چاپ دوم ، 1386 ، لغات و واژگان قزوینی از این منبع ، ص 24 – 196
(8)- جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان ، یحیی ذکاء ، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار ، تهران ، 1379 ، لغات اوستایی و پهلوی از این منبع ، ص 135 – 157