بخش مهربان شهرستان سراب با سه شهر مهربان، شربيان و دوزدوزان، سه دهستان بزرگ آلان، برآغوش و اردلان و شربيان و 36 روستاي تابعه، يكي از مناطق قديمي، استان آذربايجان شرقي است كه ذخاير و منابع و معادن فراواني دارد. مهربان در 92 كيلومتري شرق تبريز واقع است و با شهرستان‌هاي بستان‌آباد، هريس، سراب، ميانه و مشكين شهر در استان اردبيل مرز مشترك دارد. هواي اين منطقه معتدل، مايل به گرم است و آب آن از رودخانه‌هاي چاكي چاي و كهريز و تعداد زيادي چاه‌هاي عميق و نيمه عميق تامين مي‌شود. تلخه‌رود در اين منطقه جريان دارد ولي به علت شوري آب آن قابليت استفاده در بخش كشاورزي را ندارد. مهربان در جلگه‌اي هموار قرار دارد و اقتصاد آن بر پايه كشاورزي، دامداري و قاليبافي استوار است. محصولات عمده مهربان غلات، حبوب و سيب زميني است. نام مهربان در وقفنامه رشيدي كه از طرف خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني در قرن هشتم هجري تنظيم شده قيد شده است و اين امر نشان مي‌دهد كه پيش از قرون هفتم و هشتم هجري نيز مهربان آباد بوده است. برابر اسناد موجود در آرشيو اسناد ملي شمال غرب كشور در تبريز، مهربان در سال 1135 هجري قمري توسط شاه طهماسب دوم صفوي مصالحه شده است. اين سند داراي اطلاعات ارزشمند تاريخي در زمينه‌هاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي و جغرافيايي است، به طوري كه هر فرازي از آن نكته بارزي را از يك دوره تاريخي مربوطه براي پژوهشگران و علاقه‌مندان پژوهش آشكار مي‌سازد. به علاوه جمله‌اي به خط شاه طهماسب دوم در حاشيه اين مصالحه نامه به چشم مي‌خورد كه شايد منحصر به همين سند باشد.
*مسجد تاريخي اسنق
اسنه يا اسنق روستاي بزرگي است كه در هفت كيلومتري شرق مهربان واقع است و برابر شواهد و مدارك در مسير جاده ابريشم قرار داشته است. نام اسنه در حدود العالم با اسم سراو و ميانه يكجا آمده است. وجود مسجد سنگي متعلق به اوايل قرن هشتم از تاريخ كهن آن حكايت دارد. تمامي خطوط نوشته شده بر ديوارها و ستون‌هاي اين مسجد تعليق و ثلث برجسته است كه ظاهراً منبري كه در داخل مسجد است، منبتكاري شده و همزمان با بناي مسجد ساخته شده است و خطوطي كه بر بازوي آن است، نشان مي‌دهد كه اتمام كار بناي اين مسجد و تهيه اثاث آن در سال 733 هجري قمري به امر فخرالدين محمدبن رستم و به دست نقاش و حكاك هنرمندي معروف به ملكشاه انجام شده است.
اين مسجد در وسط روستا بين حياط وسيعي بنا شده است. مسجد اسنق چهار ستون سنگي استوانه‌اي يكپارچه دارد كه در دو رديف قرار گرفته‌اند. اين ستون‌ها پايه اول و سرستون‌هاي مقرنس خوش طرحي دارند. اين مسجد چندين كتيبه در سر در پنجره‌ها، ديوار خاوري و قسمت‌هاي ديگر دارد كه حاكي از عظمت بناي اوليه آن است. در داخل مسجد ميزچوبي منبتكاري شده و شكسته‌اي وجود دارد كه همزمان با بناي مسجد ساخته شده است. بر روي قطعه‌اي از بازوي آن نام باني مسجد، صاحب فخرالدين محمد قيد شده است. آثار باقي مانده از اين منبر نشان مي‌دهد كه چند هنرمند توانا، وقت زيادي صرف ساختن آن كرده‌اند. به طور كلي از مضمون خطوط برجسته كنده شده در بازوهاي منبر و سنگ نبشته‌هاي بالاي در و پنجره‌هاي مسجد چنين بر مي‌آيد كه اتمام كار بناي مسجد و تهيه اثاث آن، در سال 733 هجري به امر فخرالدين محمدبن رستم و به دست نقاش و حكاك هنرمندي موسوم به ملكشاه انجام شده است.
*مسجد جمال‌آباد
جمال‌آباد روستاي بزرگ و حاصلخيزي است كه در شش كيلومتري شمال مهربان و 21 كيلومتري جاده تبريز ـ سراب قرار دارد. جمال‌آباد مسجد تاريخي و كهني دارد به طول 80/12 متر و عرض 90/8 متر كه سقف چوبي آن را شش ستون نگه داشته است. ستون‌ها در دو رديف قرار گرفته و همه داراي پايه و سرستون سنگي منقش هستند، دو ستون وسطي استوانه‌اي و چهار ستون ديگر به شكل منشور هشت پهلو هستند.
در ازاي مسجد از شمال به جنوب كشيده شده و مدخل سنگي آن در ديوار شرقي تعبيه شده است. طاق سر در و پايه‌هاي حجاري شده‌اي دارد. سنگ نبشته‌اي در درون طاق جاي داده‌اند كه متضمن آيه 18سوره توبه است. گل شش پري نيز بالاي نوشته‌ها به چشم مي‌خورد.
برروي هر يك از پايه‌هاي طاق هم در نيم ستون مارپيچي ظريف حجاري شده است. ظاهراً اين مسجد ابتدا داراي ديوارهاي سنگي و سقف‌هاي گنبدي بوده است كه جنس سنگ‌هاي به‌كار رفته در مسجد عموماً آهكي است. مسجد جمال‌آباد منبر مشبك چهار پله زيبايي دارد كه از شاهكارهاي مسلم هنر چوبي اسلامي به‌شمار مي‌رود و شيوه كارهاي چوبي دوره تيموري و صفوي را دارد. اگر ساخت اين منبر همزمان با بناي مسجد باشد مي‌توان احتمال داد كه تاريخ بناي مسجد 936 هجري قمري بوده است.
درباره تاريخ و باني بناي مسجد شواهد و قرايني در دست است مبني بر اين كه مسجد به امر امام حسن(ع) ساخته شده است. سنگي هم در پاي ديوار مسجد است كه نوشته‌هاي آن گوياي ساخته شدن اين مسجد سيزده سال بعد از رحلت رسول خدا است.
* بقعه و مقبره حاجي علمدار
در پنج كيلومتري شمال شرق مهربان در ارتفاعاتي به نام حاجي علمدار زيارتگاهي به همين نام وجود دارد كه منتسب به علمدار حضرت امام حسن مجتبي(ع) است و گفته مي‌شود در جنگ اسنه كشته شده و در بالاي اين كوه دفن شده است و كوه مزبور از آن تاريخ به كوه علمدار يا حاج علمدار معروف شده است. اين كوه بين دو روستاي جمال‌آباد، بر آغوش و شهر مهربان واقع است. اين مكان مقدس در نذرهاي اهالي محل جلوه‌گري مي‌كند و بسيار مورد علاقه و ارادت اهالي متدين منطقه مهربان است و در مناسبت‌هاي مختلف در اين مكان مقدس مجالس دعا و نيايش برپا مي‌شود.
در دامنه كوه حاجي علمدار از قسمت جنوبي آن يكي از شاخه‌هاي جاده ابريشم مي‌گذرد كه منتهي است به يكي از شاخه‌هاي اصلي كه از ري به قزوين و فيروزآباد خلخال و بزغوش (محال آلان، بر آغوش) از سراب به تبريز مي‌رسيده، يكي ديگر از شاخه‌هاي آن از راه قزوين و فيروزآباد به اردبيل و بروعه از كنار و نزديكي‌هاي سراب مي‌گذشته است.
قداست و تبرك اين كوه در سال‌هاي اخير با خاك‌سپاري پنج تن از شهداي گمنام جاويدان اثر مضاعف شده است و در حال حاضر زيارتگاه شهداي گمنام توسط اداره كل بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌هاي دفاع مقدس استان آذربايجان شرقي در حال ساخت است.
* داش بلاق
داش بلاق نام چشمه‌اي در ارتفاعات شهر مهربان است كه در حد فاصل اكوز داغي و حاج‌علمدار قرار دارد و در طول سال آب آن خشك نمي‌شود و هميشه در مسير گوي دره جاري است و كوه ككيللي قيه مشرف به همين چشمه است.
* چشمه آب معدني اكوز داغي
آب اين چشمه واقع در كوه اكوز داغي در تمامي فصول جاري است و يكي از آب‌هاي بسيار موثر در درمان بيماري‌هاي كليه است. دامنه‌هاي اين كوه چشم‌انداز بي‌نظيري دارد.
* رودخانه كچي چاي
اين رودخانه از ارتفاعات و كوه‌هاي شمال مهربان كه به ارتفاعات سبلان مشرف هستند سرچشمه مي‌گيرد و با گذر از روستاها و پستي و بلندي‌هاي زياد از جنوب شهر مهربان گذشته و در مسير خود با پيوستن به آجي چاي، راه درياچه اروميه را در پيش مي‌گيرد.
* دربند ميز داغي
ميز داغي در 20 كيلومتري شمال شرق مهربان در روستاي دميرچي واقع شده است كه حدفاصل اين روستا و ميزداغي دربندي پر از چشمه‌ها و چشم‌اندازهاي بي‌مانندي است كه هر بيننده را به سرودن اين شعر وادار مي‌كند كه؛ يك تكه از بهشت گم گشته در زمين
* حوض لي قالاسي
از قلعه‌هاي معروف بخش مهربان قلعه حوض‌لي يا حوض لي قالا است كه در 20 كيلومتري شمال شرق مهربان بين سه روستاي آتميان، نرميق و اسماعيل كندي قرار گرفته است. اين قلعه از دامنه خود حدود 300 متر ارتفاع دارد اما صعود به همين ارتفاع 300 متري به علت خشن بودن راه بسيار دشوار است. در حال حاضر آنچه از قلعه حوض‌لي باقي مانده، حدود 12 پله سنگي است كه عرض بزرگترين پله به 70 سانتي‌متر و ارتفاع آن به 30 سانتي‌متر مي‌رسد. تمامي پلكان‌ها بر ديواره مشرف قلعه كنده شده است. آب حوض از ذوب برف‌ها و ساير فصول از طريق ريزش باران توسط جويبارهاي باريك كه به داخل حوضچه هدايت شده، تامين مي‌شود. علاوه بر حوض و پله‌ها، بقاياي ويرانه چندين ساختمان بزرگ و كوچك در جوار همين حوض به چشم مي‌خورد. وجود حوضچه در اين قلعه، حوضچه‌هاي قلعه جوشين را در ذهن انسان تداعي مي‌كند. حوض‌لي قالا در چهار جهت خود داراي چندين قلعه كوچكتر از خود بوده كه از بين رفته و در بيشتر آنها سنگرهاي دفاعي كنده شده به چشم مي‌خورد.
سنگرهاي موجود در اين قلعه تقريبا شبيه سنگرهاي دفاعي در قلعه آقاگنبد جزيره شاهي درياچه اروميه است. مواد به كار رفته در ساختمان قلعه از ساروج است.
در داخل شهر مهربان ابنيه و آثار تاريخي ازجمله مسجد سنگي (داش مسجد)، دوه داشي (سنگ شتر)، يدي قيزلار (هفت‌دختران) و چندين و چند ابنيه ديگر موجود است.
* معدن روستاي رزگاه
روستاي رزگاه در 20 كيلومتري شرق مهربان در كنار معدن نفلين سينيت رزگاه واقع شده است كه با تكميل سايت مجتمع توليد آلومينا از نفلين سينيت به مرحله بهره‌برداري خواهد رسيد و بي‌شك با اجراي اين طرح شاهد تحول چشمگير اقتصادي در منطقه خواهيم بود و به نظر مي‌رسد با توجه به نقش استراتژيك فلز آلومينيوم و توليد پودر آلومينا در آذربايجان كه ماده اوليه آلومينيوم است خودكفايي فلز استراتژيك آلومينيوم بزودي در كشور محقق شود و منطقه آذربايجان شرقي در آينده به‌عنوان قطب صنعت آلومينيوم كشور مطرح شود.
* فرش دستباف مهربان
توليد قالي در مهربان اهميت زيادي دارد و زيباترين قالي‌ها در اين بخش بافته مي‌شود.
فرش مهربان شهرت جهاني دارد و حتي پيش از اسلام در اين منطقه فرش در رج 20 به شكل انسان و حيوانات بافته مي‌شد. نقشه‌هاي محلي مهربان به آبي‌گل، حاج‌محرم، افشان، صياد و بيگلر معروف است.
عده بافندگان فرش دستباف در مهربان بيش از 5000 نفر است و توليد سالانه فرش دستباف در اين منطقه نيز به 90 هزار مترمربع مي‌رسد. ارزش توليدات سالانه فرش دستباف در منطقه مهربان به‌طور متوسط 144 ميليارد ريال برآورد مي‌شود. فرش مهربان به كشورهاي آمريكا، كانادا، آلمان، ايتاليا و اتريش و همچنين كشورهاي حاشيه خليج‌فارس صادر مي‌شود.
بهترين، بالاترين و با ارزش‌ترين امتياز مهربان، خونگرمي و ميهمان‌نواز بودن اهالي آن است و بسياري از هموطنان كه از اين شهر تاريخي ديدن كرده‌اند، در نخستين جمله نام زيباي مهربان را شايسته و لايق اهالي باصفا و دوست داشتني اين ديدار دانسته‌اند و بهترين سوغات و هديه مهربان را برخورد محبت‌آميز اهالي منطقه مي‌دانند به‌طوري كه محبت اهالي براي ميهمانان از ماست شيرين مهربان شيرين‌تر و از فرش نفيس مهربان با ارزشتر است.
آبشخور : روزنامه اطلاعات چاپ 1390 خورشیدی