قصر شیرین از شهرهای قدیمی و تاریخی استان کرمانشاه است و بنای آن را در آثار تاریخی و ادبی به خسرو پرویز نسبت میدهند.
وی در زمان پادشاهیش باغی وسیع با قصرهایی دلپذیر که متناسب با آب و هوای زمستان این ناحیه بود در این شهر بنا نهاد. تا سال ۱۲۷۰هـ ق (برابر با ۱۸۵۳ میلادی)، قصرشیرین قصبه کوچکی بیش نبود.
قصر شیرین اینک مرکز بخش مرکزی این شهرستان در غرب استان کرمانشاه است و از شمال و غرب به کشور عراق، از شرق به شهرستانهای سر پل ذهابو گیلانغرب، از جنوب و جنوب شرق به شهرستان ایلام و از جنوب غرب نیز به خاک عراق محدود میشود. قصرشیرین، در بلندی ۴۰۰ متری از سطح دریا و در ۱۶۷ کیلومتری شهر کرمانشاه، در مسیر راه اصلی اسلام آباد غرب ـ خسروی قرار دارد.
مسیرهای دسترسی به این شهرستان را راهی به سوی جنوب شرق به درازای ۳۵ کیلومتر تا سر پل ذهاب، راهی به سوی جنوب غرب به درازای ۲۰ کیلومتر تا خسروی (مرز ایران و عراق) و از آنجا به درازای ۶۰ کیلومتر به سوی جنوب غرب تا نفت شهر تشکیل میدهد.
پیشینه تاریخی
افسانه معروف «شیرین و فرهاد» از نام این شهر گرفته شده است.
تاریخ قصر شیرین به زمان مادها بر میگردد و در دوره هخامنشیان راه تجاری بوده و به دروازه آسیا شهرت یافته است و نام آن منسوب است به شیرین زن مسیحی خسرو پرویز دوم که در زمان خود در این مکان قصری بهنام او بنا کرده است. نام قدیمی قصرشیرین در نزد یونانیان آرمیتا (AREMITA) بوده است، بیشترین آثار تاریخی قصر شیرین مربوط به دوره ساسانیان است وآثار تاریخی آن عبارتند از: باغ شیرین، بقایای کاخ شیرین، چهار قاپی، نهر شاهگدار، حوش کوری، سرای شاه عباسی و …
ابودلف مسعر بنالمهلهل الخزرجی در آغاز سده چهارم هجری قصرشیرین را به صورت شهری «دارای ساختمانهای بلند و بزرگ» که «دید انسان از تعیین ارتفاع آن عاجز، و فکر از پی بردن به آن قاصر است» توصیف کرده است. اما یعقوبی در سال ۲۸۷ هجری قمری از ویرانههای قصر یاد میکند و ابن اثیر از تخریب بیشتر آن زلزله سال ۳۴۵ قمری خبر میدهد. با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال ۱۳۵۹ قصر شیرین نخستین شهر از ایران بود که توسط ارتش بعث عراق اشغال شد. ارتش عراق با ورود به شهر به تخریب آن پرداخت، چنانکه تمام ساختمانهای شهر در مدت کوتاهی ویران شد و فقط یک ساختمان باقیماند که به عنوان مقر نیروهای بعثی مورد استفاده قرار میگرفت. آثار تاریخی شهر نیز همگی مورد تخریب قرار گرفتند. پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ اهالی شهر مجدداً به بازسازی آن پرداختند و شهر را از نو بنا کردند. این شهر هم اکنون گسترش یافته و به شهری بزرگ و جذاب تبدیل شده است. قصر شیرین از دیر باز به دلیل نخلهای بلند و همچنین محصولات متنوع کشاورزی مورد توجه بودهاست. این شهر همچنین از دیرباز مکانی برای همزیستی اقوام مختلف کرد، و مذاهب مختلف بوده است.
موقعیت استراتژیکی
قصر شیرین از نظر استراتژیکی یکی از مهمترین دروازههای ورودبه کشور ایران محسوب میشود.
در جنگ تحمیلی اخیر رژیم بعثی عراق علیه ایران ورود سپاهیان از این مرز به داخل خاک ایران انجام گرفته و از نظر جغرافیایی بصورت نعل اسبی به داخل خاک عراق فرو رفته و بواسطه گردنه بالا طاق که در عقبه این شهرستان بوده از نقاط استراتژیک دنیا محسوب میشود و همواره مورد طمع جدی دشمنان بوده است.
گویش
زبان مردم قصرشیرین کردی جنوبی است که با لهجه قصری ادا میشود. گویشهای دیگر کردی مانند سنجاوی، جافی، باجلانی و گورانی هم در قصرشیرین تکلم میشود. از این میان دو گویش گورانی و باجلانی امروز متکلم بسیار کمتری دارند و از سوی سازمان یونسکو در فهرست زبانهای شدیداً در معرض خطر نابودی قرار گرفته اند.
جغرافیا
منطقه جنوب قصرشیرین آب و هوای بیابانی گرم، مرکز آن آب و هوای خشک و نیمه معتدل و شمال و شرق آن آب و هوای نیمه خشک سرد دارد. قسمتهای مرتفع نیز دارای آب و هوای نیمه مرطوب سرد هستند. میانگین سردترین ماه سال بین ۵ر۲ تا ۵ درجه سانتیگراد و میزان بارندگی بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ میلیمتر در نوسان است.قصرشیرین از سه بخش به نامهای بخش مرکزی، سرپل ذهاب و سومار تشکیل شده است. آب و هوای بخش مرکزی گرمسیری و آب بیشتر روستاهای آن از رودخانه الوند تأمین میشود. در این بخش سه رشته کوهستان کم ارتفاع به شرح زیر وجود دارد:
۱- انتهای کوههای شمالی گیلانغرب که در این بخش کوه بازی دراز یا بازودراز نامیده میشود. در شرق شهر و شرق رودخانه الوند با زمین یکسان میشود و بلندترین نقطه آن در شرق گنبد صوفی به ارتفاع ۲۳۲۰ گز است.
۲- رشته آغ داغ واقع در غرب قصرشیرین. خطالرأس این کوه مرز ایران و عراق است. بلندترین نقطه آن در شمال پاسگاه برج احمدی به ارتفاع ۲۱۰۵ گز است.
۳- کوه سه سر. این کوه بین دهستان ذهاب و دهستان جگرلو واقع است. رودخانه قوره تو، بین این کوه و کوه آهنگران جاری است. بلندترین نقطه آن در غرب آبادی قراویز به ارتفاع ۲۵۹۳ گز است.
رودخانه «الوند»
رودخانه سرزنده و همیشه جاری «الوند» یا «حلوان» در غرب استان کرمانشاه از کوههای دالاهو و قلاجه سرچشمه میگیرد.رود الوند از میانه شهر سرپل ذهاب گذشته و از غرب به سمت قصرشیرین جاری میشود و از کناره شرقی رشته کوههای «بازی دراز» گذشته و به مرکز شهر قصرشیرین میرسد.
این رودخانه پس از گذر از ریجاب وارد تنگ پیران در نزدیکی قریه پیران و سپس به جلگهای در پایین روستای «بان زرده» وارد میشود، طول رودخانه الوند از این سرچشمه تا آبریزگاه دجله ۲۸۰ کیلومتر و ارتفاع آن ازسرچشمه به ۱۵۰۰ متر میرسد.سرچشمه اصلی این رودخانه از سراب اسکندر در غرب قلل زاگرس حد فاصل ۳۲ کیلومتری در شرق دشت ذهاب و در شمال دهستان ریجاب واقع شده است.
واژه الوند، برگرفته از یک واژه از زبانهای آریایی است که به مفهوم «از آن بزرگی یا بلندی» است و نام کوه الوند که در نزدیکی شهر همدان (اکباتان ) واقع شده نیز از مشخصههای نامهای جغرافیایی در سرزمین اشکانی آریاییان است.
به عقیده کارشناسان، الوند از «هرا یا هله»به معنی بلند و«ونتا یا وند» به معنی «از آن یا متعلق» برگرفته و واژه «وند» به عنوان پسوند در نام طوایف کرد بسیار دیده میشود، مانند «کاکاوند»، «رشوند» و بسیاری دیگر.براین اساس، رودخانههایی که از بلندی کوهها با شدت جاری میشوند و آبشاری را بوجود میآورند، در گویشهای آریایی «هراوند یا هله وند» نامیده شده اند.
پس به تعبیری دیگر میتوان چنین بیان کرد که نام کنونی رودخانه الوند تنها تکاملی دیرینه از واژه آریایی «هله وند» است که در ادبیات عربی به «حلوان» مبدل شده و در گویش کنونی مردم منطقه به زبان کردی به «الون» و یا «هه لون» مشهور شده است.به گفته کارشناس اداره میراث فرهنگی قصرشیرین، در ادبیات عرب حلوان را شهری قدیمی نیز دانستهاند که در ابتدای گذرگاه زاگرس و در مکان امروزی شهر سرپل ذهاب قرار داشته است.شهر حلوان در ادبیات پهلوی از ریشه زبان مادی «کاله» گرفته شده و آشوریان آن را «کالمانوو یا کالخ» نیز نامیدهاند.ناحیه حلوان از دیرباز ناحیهای حاصلخیز با چشمههای آب معدنی بسیار و باغهای فراوان بوده است «کواد» یکی از پادشاهان ساسانی دراین ناحیه آبگینهای ساخته و اصلاحات بسیاری انجام داده بود.به دلیل موقعیت حساس منطقه، اعراب در نیمههای قرن ششم میلادی به آن حمله بردند و جز ویرانهای چیزی از آن برجای نگذاشتند.
رود الوند از همان ابتدا به صورت رودخانه بزرگی حدود ۱۲ کیلومتر در این دره زیبا جریان دارد، همانطور که به راه خود ادامه میدهد، نهرهای متعدد بدان میپیوندند.
پهنای دره ریجاب حدود ۵۰۰ متر و دو طرف آن سراشیبی ژرفی تشکیل شده و از ابتدا تا انتها از درخت و باغها میوه پوشانده شده و در اعماق آن رود ریجاب (ریگ آب ) جوشان و خروشان از میان سنگها و صخرهها در جریان است.
این رودخانه پس از گذر از ریجاب وارد تنگ پیران در نزدیکی قریه پیران و سپس به جلگهای در پایین روستای «بان زرده» وارد میشود.
رودبارهای کوچک منطقه ازقبیل آبهای بان زرده، یاران، بشیوه، قلعه شاهین، دیره، گلان و بزکنه از طرفی و آب سراب گرم از طرف دیگر هر یک جداگانه در محلهای مختلف به آن وارد میشوند.
رود الوند پس از آن از میانه شهر سرپل ذهاب گذشته و از غرب به سمت قصرشیرین جاری میشود و از کناره شرقی رشته کوههای «بازی دراز» گذشته و به مرکز شهر قصرشیرین میرسد.
الوند سپس به دهستان نصرآباد در نزدیکی قصرشیرین وارد شده و با رودهای چم امام حسن و با رودخانه تنگاب مخلوط شده و با عبور از روستای قره صدف بطرف شهرستان خانقین در کشور عراق آبریز میشود.الوند پس از عبور از شهرهای قصرشیرین و خانقین در قسمت جنوبی ناحیه دکه و قله از طرف چپ وارد رودخانه سیروان میشود و پس از آن به رود دجله در عراق میپیوندد.
به گفته مقامات محلی، این رودخانه ضمن اینکه آب و هوای مناطق را مدیترانهای ساخته، دشت شهرستانهای قصرشیرین ایران و خانقین عراق را نیز مستعد کشاورزی کرده است.
سرچشمه دیگری که به الوند میپیوندد از آبخیزها و چشمه سارهای دره شمالی کوه قلاجه در ۲۴ کیلومتری جنوب غربهارون آباد نشات میگیرد و به نام رودخانه کفرآور از دهستان کفرآور به سوی شمال غرب روان میشود و در فاصله یک کیلومتری شمال غرب روستایهاریر با ریزآبه نسبتا بزرگی که از مناطق جیاکویی و سگان عبور کرده مخلوط میشود و پس از گذشتن از یک دره تنگ و پر پیچ و خم به دهستان دیره وارد میشود و به نام رود دیره از دره میان کوههای دانه خشک و بازی دراز عبور میکند و به دهستان جگرلو از توابع شهرستان قصرشیرین وارد میشود.این رودخانه در مسیر خود در شهرستان قصرشیرین ضمن سیرآب کردن زمینهای کشاورزی بویژه درختان نخل و نیزارهای اطراف، با گذر از مرکز شهر جلوه ویژهای به آن داده و به نوعی محلی برای تفریح و تفرج دوستداران طبیعت و ماهیگیران شده است.بر روی رود الوند، از سال ۱۳۳۷ سد انحرافی الوند ساخته شده که آب رودخانه را برای کاربرد کشاورزی به زمینهای پیرامون شهر منتقل میکند. همچنین آب مورد نیاز مردم شهر قصرشیرین تا پیش از لوله کشی آب این شهر در سال ۱۳۳۹، به طور مستقیم و با ابزار ابتدایی از الوند تأمین میشد.
کاخ خسرو
در حاشیه شمالی شهر کنونی قصر شیرین و در نزدیکی آتشکده چهار قابی، ویرانههای قصر خسرو پرویز دیده میشود. این بنا در جهت شرقی – غربی و به ابعاد ۲۸۵×۹۸ متر بر روی مصطبهای به ارتفاع ۸ متر ساخته شده است. راه ورود به داخل بنا از طریق پلکان انجام میگرفت. در قسمت شرقی بنا، تالار ستوندار مستطیل شکلی دیده میشود و سقف آن به وسیله طاقهای آجری پوشیده شده است. در پشت این تالار، اتاق گنبددار بزرگی قرار دارد و راه ورود به آن از طریق درگاهی که در قسمت غربی تالار ایجاد شده است، انجام میگیرد. در شمال و جنوب اتاق گونبددار، اتاقهای مستطیل شکلی وجود دارد که از طریق اتاق گونبددار قابل دسترسی بوده اند. همچنین در پشت اتاق گونبددار، حیاط مربع شکلی به ابعاد ۲۷×۲۷ متر با رواق ستوندار قرار دارد.
اطراف این حیاط را اتاقهای متعددی فرا گرفته است. در قسمت غربی حیاط نیز ایوانی ساخته شده است که از طریق درگاهی به حیاط دیگر کاخ منتهی میشود. در اطراف این حیاطها نیز مجموعه اتاقها و اصطبلها قرار دارند. در قسمت شمالی تراس، چند خانه به صورت یک مجموعه دیده میشود. ظاهراً خانههایی که در قسمت مرکزی قرار دارند، حرم پادشاه و خانههای اطراف مکانی برای پذیرایی از میهمانان بوده است.در مورد این کاخ، مورخین و جغرافی نویسان ایرانی و عرب مطالب فراوانی نوشته اند. آنها بر این اعتقادند که این کاخ توسط خسرو پرویز در میان باغ وسیعی ساخته شد و حیوانات وحشی با آزادی تمام در این مکان میزیستند و آب فراوانی از رودخانه الوند در این باغ جریان داشت. یاقوت حموی این کاخ را جزء عجایب جهان به شمار میآورد که در سال ۶۲۸ م ویران شد.
آتشکده چهار قاپی
«چهار قاپو» یا «چهار قاپی» به معنی «چهار در»، از جمله آتشکدههای دوره ساسانی در شهر مرزی قصر شیرین است.
این آتشکده از نوع آتشکدههایی است که دارای دالان طواف بوده و به مرور زمان رواق آن فرو ریخته است و تنها در برخی از قسمتها، آثاری از آن دیده میشود. این آتشکده اتاقی مربع شکل به ابعاد ۲۵×۲۵ متر است و سقفی گنبدی شکل به قطر ۱۶متر داشت که متأسفانه اکنون اثری از آن باقی نمانده است و تنها بقایای گوشوارهها در چهار گوشه آن دیده میشود. این اتاق مربع شکل دارای چهار درگاه ورودی است که به رواق اطراف فضای مرکزی منتهی میشوند. در اطراف این بنا مجموعه اتاقها و فضاهایی وجود دارد که بخشهایی از آن در نتیجه کاوشهای باستان شناختی سالهای اخیر شناسایی شده است. این بنا با استفاده از مصالح محلی از قبیل لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده و گنبد آن آجری بوده است.
طاق گرا
بنای مستطیل شکل طاق گرا به ابعاد ۷ر۷× ۸۶ر۴ متر در گردنه پاتاق، بر سر راه کرمانشاه به سر پل ذهاب و در کنار راه باستانی سنگفرش شدهای قرار دارد که فلات ایران را به بین النهرین ارتباط میداد. به علت تغییر مسیر، این راه و بنای طاق گرا اکنون در شیبهای پایین جاده آسفالته قرار گرفته است.
از نظر معماری، بنای طاق گرا، فضای ایوان مانندی است که تماماً از سنگ ساخته شده است. ورودی آن به طرف جنوب و مشرف بر جاده سنگفرش باستانی است و با بلوکهای سنگی که به صورت مکعب مستطیل تراشیده شده اند، ساخته شده است. مصالح داخلی دیوارها نیز از لاشه سنگ و ملات گچ است. دیوارهای بنا تا حدودی بلندتر ساخته شدهاند تا بتوانند سقف طاق را کاملاً مسطح کنند. در بالاترین بخش بر روی لبه بام بنا، یک ردیف کنگره به ارتفاع ۹۲سانتیمتر قرار گرفته است.
بنا بر این ارتفاع بنا از سطح زمین تا بالاترین نقطه ۷ر۱۱ متر است. همچنین عرض دهانه طاق ۱۰ر۴ متر و عمق آن ۱۰ر۳ متر است. دیوارهای داخلی بنا با نقوش هندسی حجاری شده است.
درباره قدمت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی آن رابه دوره اشکانی و برخی دیگر آن را به دوره ساسانی نسبت میدهند. همچنین برای این بنا کارکردهای متفاوتی چون راه کاروان رو، توقف گاه موکب شاهی، اریکه سلطنتی، پاسگاه مرزی، بنای یادبود یک پیروزی و… ذکر شده است.
*کاروانسرای قصرشیرین
این کاروانسرا در داخل شهر قصرشیرین قرار دارد که متأسفانه در جنگ تحمیلی عراق آسیب زیادی دیده و تنها قسمت ورودی آن باقی مانده است. ولی در سالهای اخیر میراث فرهنگی اقدام به بازسازی آن کرده است. این کاروانسرا نیز از نظر پلان تا حدودی شبیه کاروانسراهای صفوی بیستون و ماهیدشت است بطوریکه دارای ورودی درضلع جنوبی بناست که در هر طرف ورودی سکویی دراز ایجاد شده است. پس از ورودی، هشتی گنبد داری قرار دارد که از طریق آن میتوان وارد حیاط مرکزی شد.در چهار طرف این حیاط، ایوانهای بزرگی با طاق جناغی قرار دارد. همچنین در اطراف ضلع حیاط مرکزی تعدادی اتاق ساخته شده است در جلو هریک از این اتاقها ایوان کوچکی و در پشت اتاقها، اصطبلهای درازی ساخته شده است.این کاروانسرا به وسیله لاشه سنگ و آجر ساخته شده است. حتی در برخی از قسمتهای آن از جمله ورودی، از آجرهای بناهای ساسانی نیز استفاده کردهاند.
موزهها
تنها موزه در شهر قصرشیرین، موزه مردم شناسی است که از سال ۱۳۸۷ راه اندازی شده است. در این موزه ابزار زندگی کشاورزی و عشایری، پوشاک کردی کردان جنوب کردستان و وسایل زندگی عشایری به نمایش گذاشته شده است. مکان این موزه کاروانسرای عباسی قصر شیرین است.
اقتصاد
عبور رود حلوان از میان شهر، سبب حاصلخیزی زمینها و باغهای فراوان شهرستان قصر شیرین شده است.آب مورد نیاز برایکشاورزی این منطقه، از رود و چاهها تأمینمی شود. در زمینه دامداری قصر شیرین به علت داشتن مراتع قشلاقی از رونق ویژهای برخوردار بوده و فرآوردههای دامی ومحصولات گندم، جو، تربار، روغن حیوانی، مرکبات، و خرما جزو محصولات صادراتی این شهرستان به شمار میآید. اقتصاد قصر شیرین متکی بر مبادلات مرزی ( پیله وری و تجارت ) با توجه به دو بازارچه پرویز خان و خسروی، باغداری و کشت انواع صیفی است، ۷ ماه در سال،عشایر در این منطقه به شغل دامپروری مشغول هستند.
صنایع و معادن
صنایع قصر شیرین به دو دسته صنایع تولیدی و صنایع دستی تقسیم میشود. صنعت نفت درمحدوده این شهرستان پایهریزی شده و جمعیت زیادی را از اطراف، به خود جذب کرده است. نخستین چاههای آن در ‹‹نفت شهر›› در سال ۱۳۰۸ شمسی برابر با ۱۹۲۹ میلادی به نفت رسید.
هنر و فرهنگ
هنرموسیقی اصیل کرمانشاهی ( کردی )،حصیر و جارو بافی،گلیم بافی، قالیبافی، اسب دوانی و به تعبیری باغداری بزرگترین هنر مردمان این دیار است.قصر شیرین بواسطه آثار تاریخی و آب و هوای بسیار مناسب و قرار گرفتن در مسیر راه زوار عتبات عالیات همواره مورد توجه باستان شناسان و گردشگران داخلی و خارجی بوده است.
روزنامه ی اطلاعات