برگرفته از : روزنامه ی اطلاعات
شهرستان دلفان واقع در شمال غرب استان لرستان، از شمال به استان‌هاي همدان و كرمانشاه، از شرق و جنوب شرق به شهرستان سلسله، از جنوب به شهرستان‌هاي خرم آباد و كوهدشت و از غرب به استان كرمانشاه محدود است.
اين شهرستان با ارتفاع 1700 متري ازسطح دريا در ميان کوه‌هاي سربه فلک کشيده مهراب و گرين در حلقه رشته کوه‌هاي زاگرس واقع شده که اين رشته کوه‌ها سرچشمه دهها چشمه، رودخانه و آبشار زيبا و طبيعي در اين منطقه است.
ک‍و‌ه‍س‍ت‍‍ان‌‍‍‌هاي س‍رس‍ب‍ز، چ‍ش‍م‍ه‌‌هاي طبيعي و پ‍ر‌آب و گونههاي گياهي، چشم‌انداز زيبا و جذابي را به شهرستان دلفان بخشيده است.
* پيشينه تاريخي
دلفان يکي از مناطق باستاني ايران است که پيشينه آن به نيمه نخست هزاره پيش از ميلاد مي‌رسد. براساس تحقيقات مورخان، دلفان که از آن به نام دشت خاوه نيزياد شده است محل سکونت کاسيت‌هاي دامدار و جنگجو بوده که گاه توانسته بودند براي مقابله باسپاه شوش و بابل تا 13 هزار کماندار را در اختيار عيلامي‌ها قرار دهند.
به گفته پروفسور گدار، کاسيت‌ها بيشتر فصل‌هاي سال را در دشت‌هاي مرتفع خاوه و الشتر مشغول پرورش اسب بوده‌اند. اين باستانشناس فرانسوي با اشاره به ترکيب مفرغ‌هاي يافت شده در ناحيه‌اي که دلفان ناميده مي‌شود، معتقد است همين منطقه حد شمالي سرزمين کاسيان پيش از تصرف بابل بوده است.
به گفته گيرشمن، نويسنده کتاب «ايران از آغاز تا اسلام» آثاري که توسط روستائيان اين مناطق از دل خاک بيرون آمده موزه‌هاي اروپا و آمريکا را مزين ساخته است. اين نويسنده اغلب اين اشيا را متعلق به قرن‌هاي هفتم و هشتم قبل از ميلاد مي‌داند.
به نظر اشميت ديگر باستانشناس اروپايي، سفال‌هاي به دست آمده از تپه «دم آويزه» در دلفان با سفال‌هاي طبقه دومشوشو سفال‌هاي طبقه 4 و 5 تپه گيان نهاوند شباهت دارد.
دلفان، سرزمين هنر است و مردم اين ديار در چند هزار سال پيش از ميلاد دست به خلق زيباترين آثار هنري خود يعني مفرغ‌هاي لرستان زدند.
يکي از مجسمه‌هاي کشف شده، مجسمه «خاتون بان» است که نشان از تمدن غني و ديرپاي اين سرزمين دارد.
اين شاهکار شامل پيکره دو بز بالدار است که زير پاي هر کدام يگ گاو نر به صورت خوابيده قرار گرفته و به وسيله يک ميله فلزي به يکديگر وصل مي‌شوند.
همچنين مجسمه دلفان که امروز در موزه لور پاريس نگهداري مي‌شود در محافل علمي وهنري شهرت جهاني دارد.
راه باستاني «تنگ گاو شمار» نيز اهميت تاريخي، اقتصادي و فرهنگي اين ديار را در گذشته‌هاي دورنشان مي‌دهد. اين راه بخشي از راه باستاني شاهي محسوب مي‌شود که در گذشته ارتباط همدان و شوش پايتخت تابستاني و زمستاني هخامنشيان را ميسر مي‌کرده است. طول اين جاده در اين قسمت 6 کيلومتر و عرض آن 4 تا 7 متر است که با استفاده از سنگ‌هاي پاکتراش به رنگ خاکستري تيره نماسازي شده است.
دلفان سرزمين غارهاي باستاني است که از سکونت چندين هزار ساله بشر در اين ديار خبر مي‌دهد. از جمله اين غارها مي‌توان به «اشکفت اسب» يا «پيردوستي» که متعلق به دوره پيش از تاريخ است اشاره کرد.
* پيشينه فرهنگي
مردم دلفان از قوم لک هستند که به زبان لکي تکلم مي‌کنند. قوم لک گروهي مستقل و از اقوام آريايي هستند که در استان‌هاي لرستان، کرمانشاه، ايلام، همدان و بخش‌هايي از کشور عراق سکونت دارند.
زبان لکي که بازمانده زبان‌هاي اصيل اوستايي و پهلوي است به دليل شرايط جغرافيايي کمتر دچار تغيير و تحول شده است.
زبان لکي زبان مستقلي است که تفاوت‌هايي با زبان‌هاي کردي و لري دارد اما شباهت‌هاي آن با زبان کردي بيشتر است و جزو زبان‌هاي مناطق شمال غرب ايران به شمار مي‌آيد.
يکي از آيين‌هاي کهن دلفان که هنوز هم در برخي از روستاها اجرا مي‌شود آيين «چمر» يا «کتل کو» است.
در اين آيين وقتي جوان يا بزرگ طايفه‌اي از دنيا مي‌رود پوشاک و ابزارهاي جنگي و شکاري وي را روي اسبي که سياهپوش کرده‌اند مي‌گذارند و به اصطلاح اسب را «کتل» مي‌کنند. همراه کتل نوازندگان با سرنا و دهل آهنگ غم‌انگيز چمري که ويژه سوگواري است مي‌نوازند. پس از دفن مرده، زنان گرداگرد کتل مي‌نشينند و شروع به خواندن آوازهاي غم‌انگيز مي‌کنند.
در آيين چمر هنگام رسيدن صاحب عزا و ميهمان به يکديگر ووه ي(واي واي) مي‌کنند و نوازندگان آنها را با نواي مويه‌وار همراهي مي‌کنند.
آيين چمر از برآمدن آفتاب تا نيمه روز ادامه مي‌يابد. يکي ديگر از آيين‌هاي ديار مفرغ و بلوط که در جشن‌ها برگزار مي‌شود «قيقاچ» است. قيقاچ سواري سنتي است با پيشينه کهن که ريشه در آداب و سنن ساکنان زاگرس دارد و بازمانده از نياکاني است که با آن زيسته‌اند ودر سايه آن همواره از مرز وبوم خويش حراست کرده اند. اين ورزش ترکيبي از سوارکاري و تيراندازي است.
* ت‍پ‍ه‌‌ها باستاني
دلفان (دلفو) با وجود دوري از راه‌هاي تجاري، نظامي و بر كنار بودن از رويدادهاي مهم تاريخي، از قدمت تاريخي کهني برخوردار است. وجود ت‍پ‍ه‌‌ها باستاني ب‍‍اب‍‍اج‍‍ان و يارآباد هر کدام گ‍وي‍‍اي بخشي از تمدن درخ‍ش‍‍ان اين منطقه تاريخي کشورمان است.
تپه ب‍‍اب‍‍اج‍‍ان گ‍ن‍ج‍ي‍ن‍ه‌‌اي ارزش‍م‍ن‍د از ه‍وي‍ت و م‍ي‍ر‌اث کهن ايراني در پ‍‍ه‍ن دشت س‍ب‍ز شهرستان دلفان، ب‍‍اش‍ک‍وه ويژه‌اي ق‍د ب‍ر‌اف‍ر‌اش‍ت‍ه و به عنوان ب‍زرگ‍ت‍ري‍ن تپه باستاني کشور خود نمايي ميکند.
تپه ب‍‍اب‍‍اج‍‍ان شهرت جهاني دارد و نوع معماري و آثار ب‍دس‍ت آمده از اين تپه باستاني پيش در‌آم‍د و م‍رج‍‍ع مهمي در م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات تمدن ايران زمين است.
اين محوطه باستاني که در 5 ک‍ي‍ل‍وم‍ت‍ري غرب نورآباد مرکز شهرستان دلفان واقع است،ب‍ر‌ا ن‍خ‍س‍ت‍ي‍ن ب‍‍ار توسط «گ‍ل‍رگ‍‍اف م‍ي‍د» پژوهشگر د‌ان‍ش‍گ‍‍اه ل‍ن‍دن در ف‍‍اص‍ل‍ه س‍‍ال‌ه‍‍اي 1344 تا 1347 مورد ک‍‍اوش قرار گ‍رف‍ت که از اين كاوش نتايج درخشاني از تاريخ سرزمين ايران به دست آمد.
در ب‍ررسي‌هاي اول‍ي‍ه تپه باستاني «ب‍‍اب‍‍اج‍‍ان» دلفان چ‍‍ه‍‍ار دوره تاريخي و پيش از تاريخ، مربوط به دوره م‍‍اد و ه‍خ‍‍ام‍ن‍ش‍‍ي، قرن هشتم تا نهم هزاره سوم قبل از ميلاد ش‍ن‍‍اس‍‍اي‍‍ي شده است.
اشياي به دست آمده از اين تپه آثار و بقاياي تمدن مردماني بوده که در سده هشتم و نهم پيش از ميلاد در اين بخش مي‌زيسته‌اند. آنچه باعث شهرت جهاني اين تپه باستاني شد، کشف قديمي‌ترين آجرهاي منقوش ايران، دراين منطقه است. اين مجموعه منحصر بفرد، در بر‌گيرنده 15 نقش متنوع در شکل‌هاي هندسي به رنگ‌هاي اخرايي و قهوه‌اي متعلق به قرن هشتم و نهم پيش از ميلاد است.
تپه حمام كه در 25 كيلومتري دلفان و در روستاي يارآباد واقع شده ارتفاع زيادي نداردو مهمترين محوطه باستاني اين منطقه به‌شمار مي‌رود.
* بقعه امامزاده ابراهيم(ع)
در دره‌اي بين كوه مهراب و دامنه‌هاي سركشتي مقبره‌اي تاريخي و مذهبي به نام باباي بزرگ قرار دارد. گنبد آجري و تزيينات داخلي آن ويژگي‌هاي معماري قرن 7 هجري و قاجاري را دارد. در لرستان لفظ بابا به پيران و مرشدان اهل حق گفته مي‌شود. همچنين گفته مي‌شود كه نام صاحب گنبد ابراهيم از فرزندان حضرت موسي بن جعفر (ع) است.
امامزاده ابراهيم(ع) كه در 65 كيلومتري شهرستان دلفان و در شهرستان نورآباد واقع است، هرسال هزاران زائر و شيفته ائمه‌اطهار(ع) را از شهرهاي مختلف لرستان و استان‌هاي ايلام، كرمانشاه و همدان به سوي خود جذب مي‌كند.
بناي باباي بزرگ كه از نظر معماري قابل توجه و تعمق است، شامل دو بناست كه بناي اصلي مقبره امامزاده ابراهيم(ع) است كه گفته مي‌شود ساخت آن مربوط به دوره صفوي است و در دوره قاجاريه و دوره معاصر ترميم‌هايي روي آن انجام شده است.
ارتفاع طاق گنبد اين امامزاده كه داراي مقرنس‌هاي جالبي است، 22 متر و دو گلدسته آجري نيز در كنار آن چون مناره خود نمايي ميکند.تمام بخش‌هاي گنبد با سنگ و آجر ساخته شده، داخل حرم هشت ضلعي است و اندازه هر ضلع 2 متر و 30 سانتي‌متر است. در دو طرف شرق و غرب آن، دو محراب ساخته شده و داخل حرم به طرز بسيار جالبي كاشيكاري شده است. در ضلع جنوب غرب گنبد باباي بزرگ، گنبد كوچكتري وجود دارد كه به نام «كال نازار» به معني سبزه روي نازنين مشهور است كه گفته مي‌شود از اصحاب و بستگان يا خادمين باباي بزرگ بوده و از ديرباز مورد احترام زائران و مردم منطقه بوده است.
مردم منطقه و استان‌هاي همجوار به واسطه كرامات و معجزات باباي بزرگ به آن اعتقاد فراواني دارند. بارگاه امامزاده ابراهيم(ع)، علاوه بر داشتن ويژگي‌هاي ديني و تاريخي به سبب قرار گرفتن در يك منطقه جنگلي و خوش آب و هوا، از جاذبه گردشگري بالايي برخوردار است و در صورت توجه مي‌تواند به يكي از قطب‌هاي گردشگري مذهبي در استان لرستان تبديل شود.
* ناهمواري‌ها
چين‌خوردگي‌هاي شهرستان دلفان جزيي از سلسله جبال زاگرس است که در دوران سوم زمين شناسي به وجود آمده است و با جهتي شمال غرب - جنوب شرق از مريوان تا بندرعباس امتداد دارد. واقع شدن اين شهرستان در ميان رشته کوه‌هاي مرکزي زاگرس با ارتفاع متوسط 1700 تا 2100 متر باعث شده است تا اين منطقه در زمره مناطق مرتفع و بلند کشور به شمار آيد. حاشيه اين شهرستان را رشته کوه‌هاي مرتفعي در بر گرفته است که از سمت خارج به شهر‌ها و بخش‌هاي کم‌ارتفاع مشرف هستند. اين رشته کوه‌ها عبارتند از: رشته کوه گرين در شمال شهرستان که ادامه اشترانکوه است و همچون سدي بزرگ دلفان را از نهاوند و صحنه جدا کرده است. رشته کوه مهم ديگر دلفان رشته کوه مانگه ني است که در حقيقت بخشي از رشته کوه بزرگ سفيد کوه است و از تنگه گاوشمار در جنوب دلفان تا تنگه گيزه رود در غرب اين شهرستان ادامه دارد و مناطق جنوبي دلفان را از شهرهاي کرمانشاه، کوهدشت و شهرستان دوره چگني جدا مي‌سازد. سرکشتي نيز ديگر رشته کوه زيبا و ديدني دلفان است که به موازات سفيد کوه در جنوب دلفان کشيده شده است، اما طول و ارتفاع آن از سفيد کوه کمتر است.
از ديگر جاذبهها طبيعي شهرستان دلفان، کوه ش‍گ‍ف‍ت‌‌ان‍گ‍ي‍ز مهراب است که در 60 ک‍ي‍ل‍وم‍ت‍ري جنوب غرب نورآباد مرکز شهرستان دلفان واقع است. اين کوه همچون ش‍‍ا‌ه‍ي‍ن‍‍ي بر ب‍ل‍ن‍د‌اي فلک چشم ت‍ي‍زب‍ي‍ن خود را به ب‍ي‍ک‍ر‌ان‍ه‌‌ها‌ي س‍رس‍ب‍ز دلفان دوخ‍ت‍ه است.
کوه پري، منگاول، چال غلام، بزکن وسلاسل از ديگر کوه‌هاي دلفان هستند.
* آب‌هاي روان
شهرستان دلفان به دليل بهره‌مندي از بارش فراوان نزولات جوي و وجود ارتفاعات برفگير که نقش مهمي در ذخيره آب بر عهده دارند، داراي رودهاي فصلي و دائمي فراواني است که از سرشاخه‌هاي اصلي کشکان و سيمره (کرخه) به شمار مي‌روند، همچنين در اين شهرستان بيش از 100سراب بزرگ و چشمه دائمي وجودارد که هر کدام از آنها نقش مهمي در رونق اقتصاد اين ديار بر عهده دارند.
حوزه آبريز دلفان را مي‌توان به سه بخش تقسيم کرد که عبارتند از: حوزه آبريز گاماسياب که کم وسعت‌ترين حوزه آبريز در دلفان بوده و فقط بخش بسيار کوچکي از دهستان خاوه جنوبي را شامل مي‌شود.
ديگر حوزه آبريز دلفان حوزه آبريز کشکان است که علاوه بر دهستان ميربگ جنوبي، بخش‌هايي از دهستان ميربگ شمالي و خاوه جنوبي را شامل مي‌شود، اما وسيع‌ترين حوزه آبريز در اين شهرستان متعلق به آبريز سيمره است که به دليل توپوگرافي ويژه منطقه بيشتر رودها و روان آب‌هاي دلفان به سمت غرب جريان دارد و به رودخانه سيمره مي‌ريزد.
اين حوزه آبريز بخش کاکاوندو دهستان‌هاي نورآباد، نورعلي، خاوه شمالي و بخش وسيعي از دهستان‌هاي ميربگ شمالي و خاوه جنوبي را شامل مي‌شود. از مهمترين رودهاي دلفان مي‌توان به رودهاي خاوه و گچنه که پس از عبور از شهر نورآباد رودخانه بادآور را به وجود مي‌آورند و در نهايت به گيزه رود در غرب دلفان مي‌ريزد؛ همچنين رود خانه‌هاي حسن گاويار (چم زکريا)، تيزآب و رود سرخگون زوُوَر و کنگاوري اشاره کرد. مهمترين سراب‌هاي دلفان نيز شامل سراب قمش، عبدالحسيني، حسين آباد، مرادآباد، گلامبحري، نياز، آب دوغ، دوليسکان، غسلگه، سربيشه، مورينه ودم قلمه مي‌شود.
آب‍شار‌ه‍‍اي قمش، مهراب، گ‍‍اوي‍‍ا و س‍ول‍ه نيز از جاذبه‌هاي طبيعي شهرستان دلفان هستند که ج‍ل‍وه ويژه‌اي از زيبايي‌هاي خ‍ل‍ق‍ت را براي مردم اين ديار به ارمغان آورده است.
* آبگرم دلفان لرستان
چشمه آبگرم دلفان به عنوان يك جاذبه گردشگري سلامت و درمان، همچون الماسي در دامنه‌هاي رشته كوه زاگرس مي‌درخشد.
اين چشمه در60 كيلومتري غرب شهر نورآباد و بين دو رشته كوه «گله» و «سفيدكوه» در زاگرس و در محل تلاقي سه رودخانه گاماسياب، گيزه رود و سيمره واقع است.
اين جاذبه طبيعي به عنوان يك مكان در حوزه گردشگري درماني، هر سال پذيراي هزاران گردشگر و دوستدار طبيعت است.
آب اين چشمه طبيعي باداشتن مواد معدني در التيام دردهاي مزمن مؤثر است.
بقاياي يك پل تاريخي به جا مانده از دوران ساساني و وجود غار تاريخي مربوط به دوران غارنشيني نيز، زيبايي و غناي تاريخي و فرهنگي ويژه‌اي به اين منطقه بخشيده است.
چشمه آبگرم دلفان با آبدهي 30 ليتر در ثانيه و دماي 60 درجه سانتي‌گراد از دامنه كوه گله از اعماق زمين مي‌جوشد و توسط اهالي اين منطقه يك حوضچه كوچك سيماني براي استفاده از آن ساخته شده است.اين گوهر كم‌نظير غرب كشور، با وجود تمام جاذبهها و ويژگي‌هاي گردشگري و درماني خود همچنان در اين منطقه ناشناخته مانده است.
* پوشش گياهي
از نظر پوشش گياهي شهرستان دلفان به دو بخش جنگلي (نيمه جنوبي) و مرتعي (نيمه شمالي) تقسيم مي‌شود.
دلفان در ناحيه رويشي ايراني - توراني واقع شده است و براساس ميزان بارندگي و معدل درجه حرارت داراي سه زير ناحيه نيمه استپي، جنگل‌هاي خشک و کوه‌هاي مرتفع است. در دو زيرناحيه نيمه استپي و کوه‌هاي مرتفع اغلب مراتع و در جنگل‌هاي خشک،جنگل‌هاي بلوط (گونه غالب) و ساير گونههاي جنگلي از جمله انجير کوهي، گلابي وحشي و پسته کوهي ديده مي‌شود. در اطراف روستاهاي يارآباد و ططيانسر ميربگ نيز نوعي درخت منحصر به فرد بلوط مي‌رويد که شش محصول فرعي از جمله ميوه بلوط، کلکلف، مازو، مان و جفت از آن به دست مي‌آيد. بر اساس نقشه پوشش گياهي استان لرستان (مرکز تحقيقات آب و خاک) شهرستان دلفان داراي فلور نيمه‌استپي است که اين ناحيه گونه‌هايي غني از خانواده‌هاي گياهي مرکبان، نعناعيان، چتريان، گاوزبانيان، گندميان و بقولات دارد. همچنين در ارتفاعات بالاتر از 2700متر فلور گياهي ارتفاعات ديده مي‌شود. در اين فلور گياهان بالشتکي، نوعي اسپرس، چوبک و کلاه مير حسين بسيار است؛ افزون بر آن در اين ارتفاعات درختان سوزني برگ ارس و درختچه بادام نيز به چشم مي‌خورد.
* حيات وحش
مهمترين گونههاي جانوري موجود در دلفان شامل عقاب و شاهين در دشت خاوه و دامنه‌هاي سرکشتي، کبک و پرندگان کوچک در ارتفاعات، گرگ، کفتار، شغال، گراز، روباه، خرگوش، انواع مار سمي و غير سمي، انواع مارمولک، انواع ماهيان سردآبي و خرچنگ به همراه سمور آبي، گربه وحشي (پلنگ)، خرس و به ندرت قوچ و بز کوهي است.
* اقتصاد دلفان
اقتصاد دلفان بر پايه كشاورزي استوار است و آب لازم براي اين کار از رودها، چشمه‌ها و كاريزها فراهم مي‌شود. محصولات كشاورزي اين شهرستان شامل گندم، جو، بنشن، چغندر قند و گياهان علوفه‌اي است.