سفر به استان مركزي، اين قلب ايران، سرزمين آفتاب و در همسايگي كوير مركزي و تنفس در باريكه راه‌هاي كوهستاني البرز و زاگرس واقعا دلپذير است.اقليمي با گويش‌هاي گوناگون، آبادي‌هاي آباد، آتشكده‌هاي باشكوه، قلعه‌ها و ارگ‌هاي تاريخي كه باوجود فاصله كوتاه از پايتخت، هنوز بسياري از مردم كشورمان حتي با نام‌هاي آنها ناآشنايند.
شايد در تمامي اين سال‌ها هرآنچه از استان مركزي مي‌دانيم در عبارات «انار ساوه» و «گل محلات» خلاصه شده است. غافل از آنكه هر شهر و هر بخش اين خطه از بناهاي تاريخي، جاذبه‌هاي گردشگري و حتي توانمندي‌هاي صنعتي ويژه‌اي برخوردار است كه آشنايي با آنها مي‌تواند مسيرگردشگري بسياري از مسافران هميشگي به مقصد شمال كشور را تغيير دهد يا دست كم تنوع بخشد.
اراك يا عراق عجم
نخستين تصويري كه با شنيدن نام اراك درذهن شكل مي‌گيرد، شهري صنعتي است كه احتمالاً دود كارخانه‌ها تا شعاع چند كيلومتري آن گسترده است و دريغ از بارقه‌اي تاريخي و فرهنگي، درحالي كه اين شهر صبغه تاريخي ويژه‌اي دارد؛ زمان ساخت آن به دوره قاجار و سلطنت فتحعلي شاه مي‌رسد و بناي اوليه آن درسال 1231 ش با عنوان قلعه «سلطان‌آباد» و كاربري دفاعي به پايان رسيد. به گفته مورخان، اين قلعه كه بين كزاز و فراهان جاي داشت براي جلوگيري از حملات اشرار جاي مناسبي بود وخندقي هشت متري و هشت برج ديد‌باني هم براي آن پيش‌بيني شده بود.
اين شهر كه پروفسور «هرتسفلد» نام آن را برگرفته از نام «عراق» مي‌داند. ديدني‌هاي بومي، تاريخي و فرهنگي درخور توجهي دارد.
* حمام تاريخي چهار فصل
اين حمام بزرگ‌ترين حمام تاريخي كشور است كه درمجموعه‌اي با نام موزه چهار فصل با معماري وكاشيكاري دوره قاجار قرار دارد و وجه تسميه آن به دليل نقوش كاشي‌هايي است كه در قسمت حمام مردانه، چهار فصل سال را به تصوير مي‌كشد.
اين حمام شامل رختكن، سربينه مردانه، سربينه زنانه، خزينه آب گرم، آتشدان و سربينه اقليت‌هاي مذهبي است كه در كنار هر بخش، اشياي قديمي مربوط با آن به نمايش گذاشته شده است؛ از جمله وسايل حمام در قديم، دستمال و سنگ حنابندان، انواع تاس‌ها، زيراندازهاي سوزني، وسايل مربوط به حجامت و لباس‌هاي ويژه اقليت‌هاي مذهبي.
در گوشه‌اي از اين حمام تاريخي و در قسمت ويژه آيين حنابندان در سر بينه زنانه، ماكت‌هايي از زنان محلي با پوشش‌هاي بومي به چشم مي‌خورد كه اهميت جشن و سرور در مجالس زنانه و آداب و رسوم مردم اراك درجشن عروسي را نشان مي‌دهد. ماكت‌هايي از عروسان اراكي با تور و تاج و همراهاني كه كيسه‌هاي حنا و نقل و نبات به همراه دارند. در مكاني مانند حمام براي هر گردشگري جالب توجه است.
در اين مجموعه تاريخي همچنين اشياي مهمي از دوره‌هاي قبل وبعد از اسلام شامل تنگ‌هاي سفالي، كاسه، پيمانه، آفتابه و لگن، سنگ نوشته و ابزار آلات كشاورزي و دفاعي نگهداري مي‌شود.
* بازار سرپوشيده
اين بنا از ارزشمندترين نمونه‌هاي شهرسازي و معماري ايراني است كه مجموعه‌اي از حجره‌ها، كارگاه‌هاي توليدي، سراها، كاروانسراها و انبارها را در خود جاي داده است. سراهاي كاشاني، نوروزي، حاج باشي، نقشينه و وكيل از جمله قسمت‌هاي ديدني اين بازار به شمار مي‌رود كه در امتداد آنها گذر چهارسوق، بازار را به راسته مسگرها، خامه فروش‌ها، كفاش‌ها و راسته بازار تقسيم مي‌كند، گرچه اكنون ديگر طنين چكش مسگرها به گوش نمي‌رسد و عطر رنگ‌هاي خامه قالي يا بوي چرم كفاش‌ها حس نمي‌شود.
*كليساي مسروپ مقدس
اين كليسا در محله قديمي ارامنه قرار دارد كه در سنگ نبشته بالاي سردر ورودي آن به خط ارمني آمده است: كليساي مسروپ مقدس در زمان خورن و با همياري ارامنه كزاز، كمره هفت جامپلق و بور، به سال 1914م ساخته شده است. شايد شرايط مناسب اقتصادي در اراك و دهكده‌هاي ارمني نشين ليليان (از توابع خمين) و شازند دليل مناسبي براي ساخت اين كليسا بوده است. نقشه كليساي مسروپ مقدس، مستطيلي و از سه قسمت مردم نشين، محراب و دو اتاق جانبي در مجاورت محراب تشكيل شده است.
اراك كليساي ديگري هم به نام «امانوييل» دارد كه در سال 1942 م ساخته شده است و به ارامنه پروتستان تعلق دارد.
* منزل حسن پور
اين خانه تاريخي دو طبقه در زمان احمدشاه قاجار در زميني به مساحت 600 متر مربع و با معماري بسيار زيبا بنا شده است.
طبقه اول شامل: اتاق‌هاي شاه نشين و تابستان نشين است و طبقه همكف هم به اتاق‌هاي زمستان نشين، آشپزخانه، انبارهاي آذوقه و ورودي بنا اختصاص دارد.
مصالح به كار رفته در اين ساختمان، سنگ، خشت و گل، چوب و فلز است و در نماي بيروني ساختمان آجرها و كاشي‌ها نقش‌هايي اسليمي دارند.
خانه حسن پور سال 77 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد وعلاوه بر آنكه به موزه تبديل شد، يكي از مراكز آموزش هنرهاي سنتي از جمله ميناكاري نيز به شمار مي‌رود.
* روستاهاي سرسبز
استان مركزي از جمله استان‌هايي است كه روستاهاي بسياري دارد و براساس آخرين تقسيمات كشوري در سال 75، داراي 1394 آبادي است، ديدن تمام اين آبادي‌ها و آشنايي با فرهنگ و آداب روستاييان باصفاي اين استان تقريبا ناممكن است، اما شايد با گشت و گذار در يك روستاي تاريخي هم بتوان اندكي به فضايي از دوردست‌هاي منطقه دست يازيد.
* روستاي تاريخي «وفس»
اين روستاي بسيار ديدني در شمال غرب استان مركزي قرار دارد و پژوهشگران قدمت آن را 3000 سال برآورد مي‌كنند؛ روستايي با باغ‌ها و كشتزارهاي سرسبز كه كشاورزان براي آبياري آنها هنوز از آب قنات استفاده مي‌كنند. علاوه برهواي بسيار مطبوع اين روستا در تابستان، آنچه آن را از ديگر روستاهاي استان متمايز مي‌كند، چند بناي تاريخي باشكوه و گويش ويژه مردمان آبادي موسوم به گويش وفسي است. بسياري از اراكي‌ها بر اين باورند كه با وجود گويش‌هاي مختلف در استان، فقط هنگامي كه دو وفسي با هم گفت و گو مي‌كنند نمي‌توان به معناي صحبت آنها دست يافت؛ اين گويش ويژه و جالب بنا به نظر كارشناسان شاخه‌اي از «تاتي» به شمار مي‌رود و دكتر محمد معين هم در جلد چهارم فرهنگ خود از آن نام برده است. وفس سه محله دارد: سادات، خوانين و رعايا و جالب است هنوز پس از ده‌ها سال از برچيده شدن آداب ارباب و رعيتي وقتي نوزادي در محله خوانين به دنيا مي‌آيد نام او حتما پسوندي از خان را به دنبال خواهد داشت.
وفسي ها بيشتر به باغداري مشغولند و محصول گردو، زردآلو، گلابي و آلوي باغ‌هاي آنان در گوشه و كنار استان عرضه مي‌شود؛ جمعيت اين روستا 3000 نفر برآورد مي‌شود و شرايط ويژه آب و هوايي و نوع معماري آن، وفس را به «روستاي هدف گردشگري» تبديل كرده است.
* محوطه‌هاي باستاني
استان مركزي علاوه بر محوطه‌هاي تاريخي ازجمله تپه‌ها، محوطه‌هاي باستان شناختي بي‌نظيري در دل خود جاي داده است كه محوطه باستاني «تيمره» از توابع خمين، از جمله آنها است. سنگ نگاره‌هاي تيمره كه مجموعه‌اي از نقش‌ها و كنده‌كاري‌هاي صخره‌اي را شامل مي‌شود به دليل انبوه تصاوير (حدود 2500 نگاره)، تكرار نمادها و تنوع بسيار، منحصر به فرد است و قدمت آنها به باور كارشناسان، به پيش از تاريخ برمي‌گردد.
اين نمادها و نقوش باستاني دستاورد نگارگري شكارچيان در هزاره‌هاي متمادي است واشكال مختلف مانند حيوانات شكاري به ويژه بز كوهي و ابزار وآلات شكار را به نمايش مي‌گذارند.
جاذبه‌هاي طبيعي
طبيعت با تمام دلفريبي، شگفت‌انگيزي و آرامش‌بخشي‌اش در استان مركزي جاذبه‌هاي ويژه دارد كه از ميان چندين منطقه ديدني و باشكوه طبيعي مي‌توان به منطقه حفاظت شده «هفتاد قلعه» (بين اراك، محلات و خمين)، منطقه حفاظت شده سربند، درياچه‌هاي ميقان، خورهه و قاسم‌آباد و تالاب هفته عمارت اشاره كرد؛ در كنار اين‌ها چشمه‌هاي آب معدني اين استان از سال‌ها پيش پذيراي دوستداران طبيعت و علاقه‌مندان به خواص درماني آن بوده است، چشمه‌هاي آب گرم‌محلات هم در اين ميان به دليل تركيب آب‌هاي سولفاته كلسيك و نوع آب‌هاي هيپبر، در درمان نقرس و بيماري‌هاي كبدي، صفراوي و كليوي مؤثر است.
* غار نخجير
حد فاصل نراق و دليجان درست در جايي كه آفتاب دشت در تابستان هرم گرماي طاقت فرسا دارد اگر از دهنه غار چند ميليون ساله نخجير حتي براي چند دقيقه به فضاي داخلي غار پناه ببري به يكباره گويي در فصلي ديگر قدم گذاشته‌اي. خنكاي هوا، تصاوير بلورين و تركيب شكل‌هايي كه آهك‌ها بر ديواره غار آفريده‌اند مسحورت مي‌كند. اينجا دماي هوا در تمامي فصول بين 7 تا 14 درجه سانتي‌گراد ثابت است و با هر گام برداشتن به خوبي مي‌توان پويايي و رشد تركيبات شكل دهنده ديواره‌ها را حس كرد؛ اين غار سال 68 توسط سازمان آب كشف شد و در نهايت 20 سال پس از آن، به بهره‌برداري عمومي رسيد. اكنون 12 كيلومتر از مسير غار كشف و از اين ميزان، 1200 متر براي بازديد، نورپردازي و كفسازي شده است. غار نخجير سه طبقه دارد؛ طبقه نخست سفره آب زيرزميني و درياچه‌اي را شامل مي‌شود كه در عمق 61 متري از سطح غار است و تا 19 متر عمق دارد؛ طبقه‌هاي دوم و سوم غار هم پوشيده از آبشارهاي آهكي، قنديل‌ها و سنگ‌هاي آهكي است.
در غار نخجير به دليل آنكه هيچ نوري به داخل نفوذ نمي‌كند، موجود زنده‌اي را نمي‌توان يافت كه وجود بافت آهكي هم اين موضوع را مي‌تواند ثابت كند؛ سنگ‌هاي آهكي غار باتعداد بسيار و شكل‌هايي منحصر به فرد به دليل عبور نور از سطح خود، در تمامي مسير غار به چشم مي‌خورند و از جمله ويژگي‌هاي جالب آنها اين است كه هر 100 سال، 5/2 سانتي‌متر به قطرشان افزوده مي‌شود كه بر اين اساس، زمين‌شناسان شكل آينده هر قسمت از غار را مي‌توانند پيش‌بيني كنند.
يكي ديگر از بخش‌هاي جذاب غار، تالار آب‌چكان است. جايي كه به يكباره رطوبت هوا به دليل وجود قطرات آبي كه از سقف و ديواره‌هاي غار فرو مي‌چكد افزايش مي‌يابد و ديگر تقريبا هيچ سطح خشكي نمي‌توان يافت.
در قسمت پاياني مسير بازديد هم تالاري از قنديل‌هاي بلوري به چشم مي‌خورد كه به دليل شرايط ويژه آن، رشد قنديل‌ها سريع‌تر و بلورها بسيار شفاف‌تر از ديگر قسمت‌هاي غار هستند. يكي از راهنمايان غار در باره ويژگي‌هاي آن مي‌گويد: غار نخجير كه در سال‌هاي بسيار دور مردم بدان غار «هوهو» مي‌گفتند اگر به صورت كامل به بهره‌برداري عمومي برسد جذابيت‌هاي بسيار بيشتري از غار عليصدر همدان خواهد داشت، زيرا شگفتي‌هاي ديواره‌ها و قنديل‌هاي آن زيباتر است و درياچه آن هم مي‌تواند با استفاده از قايق مسير بازديد را متنوع‌تر و ديدني‌تر كند.
علاوه بر غار نخجير، غارهاي قلعه جوق، آسيلي، سوله خونزا، هندج و سفيد خاني در استان مركزي قرار دارند كه هر كدام از آنها به تنهايي مي‌تواند در جذب گردشگر موثر باشد.
* از گوشه وكنار
علاوه بر مناطق تاريخي، باستان شناختي و طبيعي استان مركزي، گوشه گوشه اين خطه با وجود امامزاده‌ها،بقاع متبركه و مراكز مذهبي شاخص است كه در اين ميان شهر خمين به دليل انتساب به بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران، امام راحل، بدان و ارزش معنوي و تاريخي بيت ايشان جايگاهي ويژه دارد.
بيت امام خميني(ره) در محله «سه‌پل» شهرستان خمين و در شمال رودخانه واقع است. اين خانه حدود 2500 متر مربع مساحت دارد و در ساخت آن از خشت خام و گل چينه استفاده شده است. ورودي اين بنا يك هشتي ساده دارد و حياط‌هاي بيروني و اندروني پس از آن قرار دارد. برج ديده‌باني هم در جبهه غربي حياط اندروني به چشم مي‌خورد كه محلي براي اعلام خطر و حفاظت از بيت بوده است.
اين مجموعه تاريخي پنج بخش اصلي دارد:
ـ حياط بيروني كه به عنوان محل تدريس و جلسه‌هاي ديني استفاده مي‌شده است.
ـ حياط اندروني مرحوم حاج شيخ مصطفي (پدر حضرت امام (ره))
ـ حياط ورودي نيستان، محل تولد امام خميني(ره)
ـ حياط موروثي حضرت امام (ره)
ـ واحدهاي ارتباطي و خدماتي در شمال غرب بنا
* آداب و آيين‌ها
مردم شهرها، بخش‌ها و روستاهاي استان مركزي هنوز برخي از آيين‌هاي كهن را پاس مي‌دارند. از جمله آنها مي‌توان به برگزاري جشن و مراسم «بيل گرداني» اشاره كرد.
اين جشن كه آخرين بارقه‌هاي يك جشن باستاني و ورزش پهلواني را به همراه دارد تقريبا تا 20 سال پيش در منطقه «نيم‌ور» محلات اجرا مي‌شد وهنوز برخي از پهلوانان و بازيگران آن زنده‌اند. تاريخچه اين جشن بدانجا باز مي‌گردد كه درگذشته هنگامي كه جوي روبان (بيل دارها) پس از 20 روز كار دستجمعي توانفرسا به سوي ده برمي‌گشتند در باغ‌هاي مسيرتوقف مي‌كردند و يك نفر را به ده مي‌فرستادند تا اهالي را از آمدنشان آگاه كنند وخودشان با بيل‌هاي طناب پيچيده شده به تمرين مي‌پرداختند؛ در آبادي هم مردم اسبي را انتخاب و تزيين مي‌كردند كه به پيشواز بيل‌دارها برود. يكي از بيل‌دارها كه لباس نظامي بايد برتن مي‌كرد گروه را همراهي مي‌كرد و همگي به محل برگزاري مراسم (ميدان پاچنار محلات) مي‌رفتند كه گروه نوازندگان و اهالي روستا هم با شادي و هلهله به اين جمع مي‌پيوستند.
در اين جشن ابتدا بيل‌گردانان رژه مي‌رفتند و بعد نوبت به بيل‌گرداني مي‌رسيد. براي اين كار هم هفت بيل را انتخاب مي‌كردند. چهار بيل را در يك دسته و سه بيل را در دسته‌ديگر محكم با طناب به هم مي‌بستند وهر بيل گردان بايد چهار بيل را در يك دست وسه بيل را در دست ديگرش بگيرد و مانند ميل‌هاي ورزشي زورخانه، به دور سر خود بچرخاند. در اين بازي تعداد دورها مهم نبود و فقط اگر بيل‌ها به هم برخورد نمي‌كرد، بيل گردان برنده مي‌شد.
اين آيين بومي، هر سال در روزهاي آغازين سال تا سيزده نوروز برگزار مي‌شد و رونق آن به ميزان خرابي رودها، بارندگي و وضع هوابستگي داشت.
* هنرهاي سنتي
از بين صنايع دستي رايج در استان مركزي، قالي اراك از اهميت ويژه‌اي برخوردار است كه با قالي كرمان رقابت مي‌كند. لچك ترنج، شاه عباسي، گل ماهي، مستوفي و خشتي از نقش‌هاي رايج بافت قالي در اين منطقه است. در اين ميان، قالي «ليليان» كه برگرفته از نام يك بانوي ارمني است در توابع شهرستان خمين طرفداران خود را دارد، زيرا به گفته كارشناسان، مواد اوليه آن كاملا طبيعي است و ماندگاري بالايي دارد. از طرفي نوع گره آن كه به گره ارمني معروف است، به آن هويت ويژه‌اي مي‌بخشد.
* مفاخر
بسياري از عالمان دين، دانشمندان و اديبان از اين خطه برخاسته‌اند. چهره‌هاي نام آشنايي همچون امام خميني(ره)، آيت‌الله العظمي اراكي (ره)، ملا احمد نراقي، اميركبير، عباس اقبال آشتياني، دكتر مصدق، پروين اعتصامي و ...
* چالش‌هاي گردشگري
قلب تپنده ايران، استان مركزي كه يكي از شاهرگ‌هاي اقتصادي كشور هم به شمار مي‌رود، با وجود منابع ارزشمند جذب گردشگر، تاكنون با استقبال درخور جايگاه و توانمندي‌هاي خود رو به رو نشده است. شايد چندي پيش نبود مراكز جديد گردشگري در اين استان از جمله چالش هاي جذب گردشگر به شمار مي‌رفت، اما اكنون دست كم علاوه بر بافت تاريخي و سنتي اراك، مجموعه 70 هكتاري «اميركبير» به عنوان مجموعه مدرن سياحتي و گردشگري براي معرفي جذابيت‌هاي استان و برآوردن نيازهاي روز ميهمانان اراك و ديگر شهرها فعال است، ولي همچنان زيبايي‌ها، مراكز ديدني و طبيعت مركز ايران بابي‌توجهي مسئولان ناشناخته مانده است. بنيان مولايي مدير مجموعه گردشگري اميركبير به عنوان يكي از فعالان گردشگري استان مركزي در اين زمينه مي‌گويد: ايده‌هاي بسيار مناسب و نويني از چندي پيش براي ارتقاي جايگاه گردشگري اراك ارائه مي شود، اما نبود مجموعه مديريتي مطلوب در اين زمينه از جمله چالش‌هاي مهم گردشگري در اين منطقه به شمار مي‌رود، از سويي ديگر ناهماهنگي نهادهاي مربوط به حوزه گردشگري و موفق نبودن آنها درمعرفي يكپارچه و بسيار وسيع استان مركزي هر سال سبب مي‌شود كه ما حتي از سفرتهراني‌ها كه فقط بايد سه ساعت را تا ديدني ترين مناطق مركزي ايران سپري كنند، بي‌بهره باشيم؛ شايد اگر فقط يك بار آنها تجربه ديدار از شكارگاه قديمي هفتاد قله، سفرهاي كوهستاني در ييلاقات يا آرامش تالاب‌هاي ميقان را داشتند، تكرار سفرهاي تكراري شمال را درهر تعطيلات براي خود و خانوده‌شان رقم نمي‌زدند.
گزارش: آزاده تاج علي - روزنامه اطلاعات 1390 خورشیدی
مهدی زیدآبادی نژاد
