مسجد سليمان؛ اين شهر تاريخي بين کوههاي زاگرس در استان خوزستان واقع است.
اين شهر از شمال غرب به شهرستان شوشتر، از شمال به بخش لالي، از جنوب شرق به شهرستان ايذه، و از جنوب غرب به شهر اهواز محدود ميشود. ساکنان اين شهر را طوايف مختلفي از قوم بختياري تشکيل ميدهند ولي با کشف نفت در منطقه افراد ديگري از ساير مناطق به منظور کسب و کار به اين شهر آمدند و رفته رفته بصورت دائم در اين شهر ساکن شدند.
انديکا و لالي و دشت بزرگ از بخشهاي تابعه اين شهرستان هستند. مسجد سليمان جاذبههاي تاريخي فراواني دارد و يکي از تفريحگاههاي ديدني آن منطقهاي بهنام تمبي است. يکي از مهمترين مکانهاي تاريخي و باستاني اين شهرستان نيز منطقهاي است بنام معبد سر مسجد که در شمال شرق شهر مسجد سليمان واقع است.
هيات باستانشناسي فرانسوي سال 2007 در مسجد سليمان موفق به کشفيات مهمي شد. پروفسور گيرشمن رئيس اين هيات عقيده داشت که محل کنوني مسجد سليمان (پارسوماش و بعدها انشان ) قديميترين پايتخت پادشاهي هخامنشي بوده است. يکي ازعوامل ايجاد و گسترش شهر مسجد سليمان اکتشاف نفت دراين منطقه است. ميدانيم که، ويليام ناکس دارسي با بستن قراردادي با حكومت قاجار مجوز جستجو و اکتشاف نفت در ايران را گرفت و تيم اکتشاف وي اين طلاي سياه را براي نخستين بار در خاورميانه در مسجد سليمان کشف کرد. به يقين اين واقعه سرنوشت کشور ما و حتي منطقه خاورميانه را دگرگون ساخت. با توسعه صنعت نفت و پتروشيمي و همچنين ايجاد صنايع وابسته لزوم تسلط بر منابع نفتي و کشورهايي که داراي اين منابع هستند، در دستور کار قدرتهاي برتر اقتصادي، سياسي و نظامي وقت قرار گرفت.
اين منطقه که تا يک قرن پيش محل سکونت کوچ نشينان بختياري بود به واقع شهري استثنايي است. براي آنکه بتوانيم اين شهر را بدرستي شناسايي کنيم، ناگزيريم که تاريخ آن را با دقت بيشتري مرور کنيم.
* تاريخچه مسجدسليمان
در فاصله اواسط سدة 9 تا اوايل سدة 7 پيش از ميلاد قومي آريايي به نام «پارسوا» از دامنههاي شمال غرب زاگرس و کوههاي بختياري به جلگه خوزستان فرود آمدند و مسجد سليمان کنوني از جمله مناطقي بود که در آن سکني گزيدند. اين قوم که متکي بر معيشت شباني و به ويژه تربيت اسب بودند، پس از آشنايي با کشاورزي و ترک کوچنشيني در نواحي کوهپايهاي جلگه، شهر تازهاي بنا نهادند و آنرا به ياد سرزمين گذشته خود که «پارسوا» نام داشت، «پارسوماش» خواندند.
بنابر نشانههاي بازمانده از بناي بزرگ با ديوارههايي سترگ و اِيوانهاي پايدار بر بالاي تپهاي به نام سَرمَسجد که جايگاه شهر کنوني مسجد سليمان بوده است. «پارسوماش»، را ميتوان نخستين شهر آريائيان و نياي پاسارگاد و تخت جمشيد ناميد و آغازگر شهر نشيني پارسيان و ايجاد کشوري دانست که ايران ميخوانيمش. اهميت مذهبي و اعتقادات مردم به پاک و مقدس بودن اين شهر به حدي زياد شد که حتي بعد از ورود اسلام، ايرانيان براي زيارت به اين شهرسفر ميکردند. لذا هويت مذهبي آن مانند ديگر اماکن مقدس همچنان باقيمانده و نام «مسجد سليمان» نيز در همين راستا بر آن اطلاق شد.
رونق دوباره اين نخستين شهر پارسيان بعد از گذشت چندين سده در 4 بامداد 5 خرداد 1287 هجري شمسي (1908ميلادي) با فوران نفت از ميدان نمره يک در ميانه مسجد سليمان کنوني آغازشد. فوراني که حيات اقتصادي و اجتماعي مسجد سليمان و بعد ايران را دگرگون کرد. ولي اين بار بانيان شهر نه شبانان پارسي فرود آمده از کوهها، بلکه فرنگيان شهرنشين و صنعتگر و به اصطلاح مدنيت يافته و جهانگشاياني بودند که از درياهاي دور آينده خود را در اين سرزمين يافته بودند. اين بيگانگان زيرک به مدد متون تاريخي (همچون نوشتههاي هردوت) دريافته بودند که ايرانيان در اين محل از روغن مقدسي که به طور طبيعي از زمين بيرون رانده ميشد، استفادههاي گوناگون کرده و آتش جاويدان خود را در اين جايگاه ميجستهاند. پس نماينده پيگير و ماجراجوي آنها به نام «ويليام ناکس دارسي» انگليسي با شرکت خود به نام «سنديکاي امتيازات» موفق شدند با انتقال فنشناسي و تجهيزات لازم و حفر چاه به سرچشمه آتش جاويدان پارسيان دست يابند. بعد از کشف و فوران نفت در مسجد سليمان با دخالت دولت انگليس، شرکت ذکر شده به شرکت «نفت ايران و انگليس» تبديل شد. اين شرکت زميني را که طلاي سياه زير آن خفته بود خريداري کرد و راه برون رفت نفت يا جزيره آبادان را هم از شيخ خزعل به اجاره گرفت.
با اتمام خط لوله مسجد سليمان به آبادان از 1912 ميلادي حيات مجدد مسجدسليمان آغاز شد.استخراج نفت که در اين سال 43 هزار تن بود، تا آخر جنگ جهاني اول (1918ميلادي) به ساليانه يك ميليون تن و تا 1925 ميلادي به بيش از 4 ميليون تن در سال رسيد. مسجد سليمان تا سال 1928 ميلادي تنها منبع استخراج نفت ايران بود تا دراين سال در ميدان نفتي بزرگ هفتگل نيز فوران نفت آغاز شد و مسجد سليمان در توليد نفت از انحصار خارج شد. اما توليد در منطقه همچنان افزايش يافت به طوري که در سال 1314 هـ . ش (1935ميلادي) به اوج توليد در سراسر بهرهبرداري (127 هزار بشکه در روز) رسيد. بعد از افتي کوتاه در توليد نفت به علت ملي شدن اين صنعت در ايران (1330ـ33 هـ . ش) به دليل دسيسههاي شرکت نفت ايران و انگليس و دولت امپرياليستي انگليس بار ديگر استخراج نفت افزون شد که تا سال 1345 هـ . ش کما بيش ثابت بود (سالانه حدود 30 ميليون بشکه) اما از اين سال به بعد توليد نفت به سرعت کاهش يافت و بعد از بسته شدن چاهها در سالهاي 60 و 1359 هـ . ش توليد سالانه آن به حدود توليد روزانه در گذشته محدود شد. دليل کم شدن توليد نفت اين است که بعد از حدود 70 سال بهره برداري مداوم 98درصد از مقدار نفت قابل حصول به صورت طبيعي از منطقه استخراج شد و از آنجا که بهرهبرداري از ديگر ميدانهاي نفتي به ويژه ميدانهاي نفتي مرزي از اولويت برخوردار شد، استخراج نفت در مسجد سليمان که بايد با تزريق آب يا گاز انجام پذيرد، متوقف شد.
اوج شکوفايي تاريخ معاصر مسجد سليمان به غير از نفت مربوط به دوران مشروطيت است، در عصر مشروطه مردم مسجدسليمان نيز مانند ساير روشنفکران و دليران بختياري فتواي روحانيت را پذيرفتند و عليه استبداد صغير قاجار به فرماندهي سردار اسعد بختياري (فاتح ملي) و ميرزاقلي خان کاشاني قيام کردند. البته نقش مردم مسجد سليمان در ملي شدن صنعت نفت و مقابله با استعمار انگليس در نفوذ به مناطق بختياري، مبارزه با طاغوت و شرکت درهشت سال دفاع مقدس مثال زدني است.
* جاذبههاي گردشگري
ظرفيتهاي گردشگري مسجد سليمان را به واسطه ساختار منحصر به فرد تاريخي جغرافيايي و صنعتي اين شهر ميتوان در بخشهاي مختلف آثار تاريخي و باستاني، ابنيه مذهبي، جاذبههاي طبيعي، آثار صنعتي و قابليتهاي قابل تامل در زمينه قوم شناسي و فولكلور بختياري تقسيم بندي و معرفي کرد.
* آثار تاريخي و باستاني
چنانچه بخواهيم آثار تاريخي مسجد سليمان را براساس قدمت تاريخي و پيشينه باستاني معرفي كنيم، بدون شك بايد در نخستين گام از غار پبده در تنگ پبده واقع در اطراف لالي و در كوههاي بختياري نام ببريم كه مصائب رسيدن به اين محل براي علاقه مندان و مشتاقان ديدار از آن بدون شك قابل تحمل خواهد بود. بويژه اين كه بدانيم اين محل قديميترين ونخستين خاستگاه انسان غار نشين است كه در ايران شناسايي شده و در نزد باستان شناسان و دانشمندان ديرينه شناسي محلي شناخته شده و ارزشمند است. اين محل نخستين بار توسط مستشرق معروف پروفسور گيرشمن در بهار 1949 ميلادي شناسايي شد غار پبده سندي بر قدمت سكونت نوع بشر از نخستين ادوار زيستي در اين ناحيه از سرزمين ايران است، كه جايگاه مهم اين ناحيه را از دير باز تاكنون تاييد ميکند.
چنانچه بخواهيم معرفي آثار باستاني و تاريخي مسجد سليمان را بر اساس قدمت زماني ادامه دهيم بايد به بخش انديكا رفته و از قديميترين اقامتگاه قوم پارس در جنوب غرب ايران يعني قلعه پرشكوه (بردي) ياد كنيم. قلعه بردي بنايي باستاني است كه سنگهاي روي هم چيده شده آن، در گذر زمان شكوه و عظمت خود را حفظ كردهاند و با ديدار از آن ميتوان به قرنها پيش سفر كرد و محل زندگي اقوام آريايي پارس را مشاهده کرد. از دوران نخستين حضور پارسيان در اين منطقه آثار و بناهاي بسيار زيادي در مركز و حومه مسجد سليمان برجاماندهاند كه برخي ثبت شدهاند و برخي نيز حتي تاكنون رسماً شناسايي نشدهاند.
از اين آثار در كوههاي بختياري و مسجد سليمان بسيار زيادند كه متاسفانه برخي هنوز هم بعلت صعب العبور بودن راهها و نبود امكانات به صورت دقيق مورد پژوهش قرار نگرفته اند.
اما از معروفترين اين آثار در مركز و حومه مسجدسليمان بايد به «برد نشانده» در مسير منتهي به سد شهيد عباسپور و همچنين صفحه سر مسجد، تپه نمره 2 و كلگله زرين در مركز شهر ياد كرد كه نشاني آنها را ميتوان از بيشتر ساكنين مسجد سليمان پرسيد. در ميان آثار باستاني در مركز شهر صفحه باستاني سر مسجد در جادهاي منتهي به فرودگاه مسجد سليمان و در محلهاي به همين نام از ديگر آثار مهمتر است و ساختار و شكل باشكوهتري دارد و كشفيات به دست آمده از آن نيز نسبت به كشفيات تپه نمره 2 منحصر به سكههاي قديمي و تپه كلگه زرين كه منحصر به سكههاي باستاني بوده، بيشتر است.
از آثار مذهبي اين دوران و آيين زرتشتي بايد به تصوير حكاكي شدهاي از يك صفحه نمايش در منطقه لهيري در تنگه صعلوك در كوه سياه (كوه شه به گويش محلي) اشاره کرد. در روستاي بتوند نيز آثار و كشفياتي از دوران باستان به دست آمده و اين روستا نيز يكي از مكانهاي بسيار مهم براي پژوهشهاي باستانشناسي و گمانهزني است كه البته چنان كه بايد و شايد مورد توجه قرار نگرفته است. علاوهبر اين نواحي انديكا، بازفت و دشت شيرين بهار هم داراي آثار باستاني بسياري هستند كه از جمله آنها ميتوان به آثار شاهزاده قديمي دوران هخامنشي و ساماني، تنديسها و مجسمههاي دشت شيمبار، آثار دره كوراب نزديك قلعه بازفت، آثار پل باستاني منطقه گدار منطقه دلا و بسياري آثار كوچك و بزرگ ديگر كه هر كدام سندي بر قدمت تاريخ اين سرزمين هستنداشاره کرد.
اما از آثار مربوط به دوران باستان كه بگذريم مسجد سليمان و حومه آثار و بناهايي دارد كه مربوط به دوران متاخرتر بوده و مشخصاً در دوران اتابكان و خوانين بختياري رونق و شهرت داشته اند، از جمله اين آثار بايد به عمارت (بنه وار) در منطقه لالي و قلعه ليت و قلعه خواجه و چند عمارت ديگر در منطقه انديكا اشاره کرد كه بخش ديگري از تاريخ اين سر زمين را در دل خود نهفتهاند.
* ابنيه مذهبي
شرايط ويژه جغرافيايي و صعب العبور بودن منطقه بختياري و از سويي رشادت، شجاعت، ايمان و خدا پرستي و صداقت اين اقوام باعث شد، سرزمين ايشان در دوران سختي و محنت اولاد پيامبر(ص) و اصحاب ايشان بويژه در زمان عباسيان، پذيراي اين بزرگواران باشد كه آرامگاهها، قدمگاهها و زيارتكدههاي پراكنده در سراسر سرزمين بختياري شاهدي بر اين مدعا هستند، در مركز و حومه مسجدسليمان نيز اين اماكن مذهبي و بقاع متبركه كم نيستند كه از افتخارات اين سرزمين و قوم بختياري به شمار ميرود.
از جاذبههاي زيارتي مسجدسليمان ميتوان به بقاع متبركه امام زاده سلطان ابراهيم(ع) فرزند سوم امام موسي كاظم(ع)، امام زاده سيد صالح(ع)، نوه امام موسي كاظم(ع)، بقعه متبركه هفت شهيدان، امامزاده احمد يله(ع)، امام زاده قطبالدين(ع) و امامزاده بوير(ع)، قدمگاه امامزاده عبدالله، قدمگاه امام رضا(ع) و چند قدمگاه موسوم به اميرالمومنين(ع) اشاره کرد كه هر كدام به نوبه خود محل رجوع مردم و نذور و توسل بوده و در اعتقادات ساكنين جايگاه ويژهاي را به خود اختصاص دادهاند.
* جاذبههاي طبيعي
براي كساني كه در فصل بهار به مسجدسليمان سفر ميكنند توصيف گرماي بالاي50 درجه اين شهر در تابستان غير قابل قبول است، طبيعت سرسبز و زيباي منطقه مسجدسليمان از اواخر اسفند هر سال به طور معجزه آسايي متولد ميشود و عجب كه با بازگشت مردم از دامن طبيعت در آخرين روز تعطيلات مرسوم نوروزي (سيزده فروردين) گويي يك باره رنگ ميبازد و براي ديدار مجدد آن بايد تا نوروز ديگر منتظر بود، دشتهاي لاله گون و سبزه زارهاي زيبا و چشم نواز و درختان و چشمه سارهاي فصلي زيباترين مناظر طبيعت را جلو چشم ميهمانان خواهد گسترد.
چنانچه بخواهيم جاذبه طبيعي مسجدسليمان را از مسير اصلي ورودي شهر معرفي کنيم و اگر بخواهيم از بدو ورود به اين امر بپردازيم پس از گذشتن از دوراهي شوشتر و ورود به سرزمين اصلي بختياري به پارك آبشار ميرسيم كه يكي از جاذبههاي زيباي طبيعي در مسير مسجدسليمان است، از آن پس روستاي بتو ند و دشتها و گندمزارهاي اطراف آن گردشگران را با سفرهاي سبز و گسترده استقبال ميکند. با عبوراز جاده كوهستاني باقي مانده به دو راهي لالي پارك جنگلي و منطقه محافظت شده آن زيباييهاي ديگري را به نمايش ميگذارد. خود لالي اين دشت لالههاي سرخ از جاذبهاي طبيعي بسيار مهم بويژه در فصل بهار برخوردار است، در مسير آن ميتوان كارون پر خروش را نيز از نزديك ديد و صلابت و ابهت اين بزرگترين رودخانه ايران را به نظاره نشست، حد فاصل دوراهي لالي تا دروازه مسجدسليمان نيز طبيعت بكر و زيبايي دارد كه در سايه درختان آن ميتوان لحظهاي از نعمتهاي خدا لذت برد.
مسير منتهي به انديكا از دروازه مسجدسليمان در حقيقت شاهراه ورودي به طبيعت بكر و سر سبز انديكا است، شيم بار كه به مناسبت بهارهاي زيبا و ديدنياش شيرين بهار و در گويش محلي شيم بار نام گرفته و جنگلهاي بازفت از ديگر جاذبههاي طبيعي اين منطقه است كه وصف زيباييهاي آنها از قدرت قلم خارج است.
از آنجا به سمت مسجدسليمان نيز كه باز گرديم رودخانه تمبي و تفرجگاههاي كنار آن يكي ديگر از جاذبههاي طبيعي منطقه است.
مسجدسليمان علاوه بر اين جاذبهها، كوههاي سر به فلك كشيدهاي نيز دارد كه ديدن آنها نيز خالي از لطف نيست كوه آسماري در جنوب شرق مسجدسليمان و كوههاي منار، كينو، ودلا و از جمله كوههايي هستند كه زيباييهاي ويژه خود را دارند.
* آثار صنعتي
مسجدسليمان علاوه بر پيشينه مهم باستاني خود در قرون جديد نيز نام و آوازه ديگري نه تنها در سطح ايران بلكه در كل جهان دارد، حفر نخستين چاه نفت خاورميانه در اين شهرستان در 5 خرداد 1287 هجري شمسي باعث شدنام مسجدسليمان با علامت اختصاري M.I.S در تاريخ صنعت نفت جهان به ثبت برسد.
نخستين چاه نفت خاورميانه كه در مركز شهر و جنب ساختمان شهرداري قرار دارد افتخاري است براي اين شهر همچنين آثار صنعتي و جاههاي نفت فعال و متروك تقريبا در تمامي سطح شهر پراكندهاند و ردپاي صنعت را در جاي جاي اين شهرستان نشان ميدهند. به واسطه همين نخستين بودن در عرصه صنعت نفت در خاورميانه بسياري ديگر ازنخستينها در مسجدسليمان وجود دارد. نخستين نيروگاه توليد برقابي در منطقه تمبي، نخستين واحدهاي صنعتي تقطير در منطقه صنعتي بيبييان و پالايشگاه قديمي آن و ديگر تاسيسات جانبي از جمله اين نخستينها است كه براي گردشگران جالب خواهد بود چنانچه بدانند بسياري از امكانات رفاهي و مدني از مسجدسليمان آغاز شده است همچون نخستين استاديوم فوتبال، نخستين باشگاه گلف، نخستين سينما و باشگاه تفريحي، نخستين كارخانه نوشابه سازي و بسياري موارد ديگر كه فارغ از اينكه بخواهيم از منفعت استعماري و حسن يا قبح بودن قضيه به اين ركوردها بپردازيم به هر حال اين موارد بخشي از تاريخ پر فراز و نشيب اين شهر است.
* قوم شناسي و فولكلور بختياري
وجود عشاير بختياري در مسجد سليمان مجال خوبي است براي كساني كه علاقه به آشنايي با شيوه زندگي عشاير ، پوشاك و لباس و آداب و رسوم آنان دارند به ويژه اين كه ميهمان نوازي و سخاوت آنان مثال زدني است و انسان را ناخواسته جذب خواهد كرد. آشنايي با فرهنگ، آداب و رسوم ، افسانهها ، ابنيه، فولكلور بختياري مجال ديگري است كه علاقمند با مراجعه به روستاهاي اطراف مسجدسليمان ميتوانند به شرينيهاي فرهنگ اين قوم بزرگ پيببرند.
روزنامه اطلاعات