آب و هوا
ایران از لحاظ آب و هوایی یکی از منحصر به فردترین کشورهاست. اختلاف دمای هوا در زمستان میان گرمترین و سردترین نقطه گاهی به بیش از ۵۰ درجه سانتی گراد می‌رسد. به طور کلی ایران در منطقه‌ای قرار گرفته است که از دید بارندگی در سطح نیمه خشک و خشک قرار می‌گیرد.
آب و هوای ایران متأثر از چندین سامانه می‌باشد:
1- سامانه پرفشار سیبریایی که با ریزش به عرض‌های جنوبی در نوار شمالی بارش باران و برف و کاهش دما و در سایر نقاط فقط کاهش دما را به همراه دارد.
2- سامانه باران‌زای مدیترانه‌ای که از سمت غرب وارد ایران می‌شود و موجب ریزش باران یا برف در بسیاری از نقاط غربی و میانی و شرق ایران می‌شود.
3- سیستم کم فشار جنوبی که در نوار جنوب و جنوب غرب موجب رگبار باران می‌شود.
میزان بارندگی در ایران بسیار متغیر است. در شمال به بیش از ۲۱۱۳ میلیمتر (رشت، ۱۳۸۳) نیز می‌رسد. در نواحی کویری بارش عمدتاً بسیار کم و در حدود ۱۵ میلیمتر است. بارش نواحی شمال غرب و غرب، دامنه‌های جنوبی البرز و شمال شرق تا حدودی قابل توجه (حدود ۵۰۰ میلیمتر) می‌باشد. در سایر نقاط میزان بارش از ۲۰۰ میلیمتر بیشتر نمی‌شود.
اختلاف دمای هوا در ایران در نقاط مختلف زیاد است. در حالی که در فصل زمستان دمای شهرکرد در شب به ۳۰- درجه هم می‌رسد، مردم اهواز هوای تابستانی معدل ۲۵ درجه را تجربه می‌کنند. هوای سواحل شمالی در تابستان گرم و مرطوب و در زمستان معتدل می‌باشد. نواحی شمال غرب و غرب تابستانهای معتدل و زمستان‌های سرد و نواحی جنوبی تابستان‌هایی شدیداً گرم و زمستان‌هایی معتدل دارند.
کوه ها
کوههای ایران از کوههای شمالی یعنی از آرارات در ترکیه شروع شده و به ترتیب به کوههای کوه علمدار، سهند، سبلان، طالش، قافلانکوه در آذربایجان، در شمال تهران رشته کوه البرز و قسمت جنوبی استانهای گیلان و مازندران و کوههای آلاداغ، بینالود، هزار مسجد و قرا داغ در خراسان امتداد یافته است و در افغانستان به کوههای هندوکش می پیوندد.
مرتفع ترین کوه ایران، دماوند با ارتفاع ۵۶۷۱ متر می باشد. رشته کوههای غربی نیز از آرارات شروع شده و از سمت شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است و کوههای ساری داش، چهل چشمه، پنچه علی، الوند، کوههای بختیاری، پیشکوه، پشتکوه، اشترانکوه و زردکوه را شامل می شود که این کوه ها را مجموعه رشته کوههای زاگرس می نامند. بلندترین قله رشته کوه زاگرس کوه دینار (دنا) با ارتفاع ۴۴۰۹ متر می باشد.
رشته کوه های جنوبی از کوه های جنوبی از خوزستان تا سیستان و بلوچستان امتداد یافته و در پاکستان به رشته‌کوه سلیمان می رسد و شامل کوههای سپیدار، میمند، کوههای بشاگرد و کوه بم پشت می شود.
کوه های مرکزی و شرقی اساسا شامل کوه های شیرکوه، کوه کرکس، کوه بنان، جبل بارز، هزار، بزمان و تفتان بوده که بلندترین آنها هزار با ۴۴۶۵ متر ارتفاع می باشد.
جنگل ها
حدود ۱۸۰۲۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران را جنگل پوشانده است که حدود ۵/۵۵٪ آن مربوط به جنگل های بلوط غرب ایران، جنگل های شمال ایران ۱۹٪، جنگل های پست پراکنده در جنوب و شرق 3/13، جنگل های کوهستانی ارس۶/۶٪ و جنگل های گرمسیری و کویری نیز ۶/۵٪ را شامل می شوند.
دریاچه ها
دریاچه های ارومیه، ساوه، بختگان، دریاچه پریشان، نیریز، نمک، باتلاق گاوخونی، نئور٬ زریوار٬ مهارلو٬ هامون و حوض سلطان از دریاچه‌های اصلی ایران هستند.
رودها
اکثر رودهای ایران کم آب بوده و تنها رودی که قابلیت کشتیرانی دارد رود کارون در خوزستان است. رودهای ایران به چهار حوضه عمده دریای خزر، خلیج فارس، دریای عمان و دریاچه ارومیه و آبریزهای داخلی جریان دارند.
مهمترین رودخانه‌های حوضه خلیج فارس و دریای عمان شامل کارون (۸۹۰ کیلومتر)، جراحی (۴۳۸ کیلومتر)، کرخه (۷۵۵کیلومتر) ، دز (۵۱۵ کیلومتر)، زهره (۴۹۰ کیلومتر)، مند (۶۸۵ کیلومتر)، هندیجان، دالکی، سیمره، تیاب، نای بند، شور، اروند رود (۱۹۰ کیلومتر)، کل (۳۶۰ کیلومتر)، مهران (۳۸۲ کیلومتر)، الوند، میناب، سرباز و باهو کلات (۳۱۳ کیلومتر) می باشند.
همچنین سیمینه‌رود، زرینه‌رود (۳۰۲ کیلومتر)، آجی‌چای (تلخه‌رود)، (۲۶۸ کیلومتر) و نازلو چای از رودهایی‌اند که به دریاچه ارومیه سرازیر می شوند.
رودهای عمده حوضه دریای خزر شامل قزل اوزن، سفید رود (۷۶۵ کیلومتر)، شور، اهر چای، زنجان چای، شاهرود (۲۰۵ کیلومتر)، قره سو (۲۵۵ کیلومتر)، ارس (۹۱۰ کیلومتر)، چالوس، هراز، تجن، گرگان و اترک هستند.
همچنین رودهای بمپور، هلیل رود، ماشکل، شور، کال شور، جوین، کر (۲۸۰کیلومتر) ، زاینده‌رود (۴۰۵ کیلومتر) ، حبله رود، قره چای (۵۴۰ کیلومتر) ، کرج (۲۴۵کیلومتر) ، جاجرود و کشف رود (۳۰۰ کیلومتر) نیز به حوضه مرکزی می ریزند.
راه ها
راه‌ها و وسایط نقلیه نیز دارای ویژه ای می باشند. راه آهن سرتاسری ایران از خلیج فارس تا دریای مازندران، راه آهن تهران به مشهد، راه آهن تهران به تبریز، تهران به کاشان، راه آهن بندرعباس به تهران و راه آهن بندرعباس به سرخس که مشغول بهره برداریست و راههای دیگری که در دست ساختمان است. جاده‌های شوسه همه شهرهای را بهم مربوط می سازد. راههای کشتیرانی نیز در بحر خزر، بحر عمان و خلیج فارس قرار دارد. راههای هوایی نیز میان اغلب کشورهای بزرگ جهان و شهرهای درجه اول ایران بر قرار است.
نباتات
محصولات نباتی ایران عبارتست از: گندم، جو، برنج، ذرت، نخود، لوبیا، ماش، عدس، توتون، پنبه، کنف، نیشکر و کلیه درختهای میوه دار.صید ماهی، صید مروارید، صید حیوانات وحشی و طیور، تربیت کرم ابریشم و زنبور عسل نیز رواج دارد.
معادن
معادن مهم ایران عبارتست از: نفت و گاز. ایران، دومین ذخایر نفتی جهان، یازده در صد ذخایر ثابت شده نفتی زمین معادل ۱۳۰ میلیارد بشکه، و نیز دومین ذخایر گازی جهان، هجده در صد ذخایر ثابت شده گاز زمین، معادل ۲۶ تریلیون متر مکعب را در اختیار خود دارد. مهمترین منطقه‌های نفتی مسجد سلیمان، هفتگل گچساران، آغا جاری و شاه آباد (غرب) است. نفت قم نیز در حال استخراج است.
دیگر معادن مهم کشور عبارت‌اند از: معادن ذغال سنگ، کانیهای فلزی: طلا، منگنز، کرومیت، مس، سرب، روی، نیکل، کبالت، نقره، گوگرد، نمک، سنگهای تزئینی، شن و ماسه.
همچنین بیشترین معادن در حال بهره برداری در استان خراسان وجود دارد.
از دیگر معادن ایران می توان معدن سرب و روی، مس، کرومیت، خاک سرخ، سنگ آهن، زغال سنگ، مرمریت، مرمر، تراورتن، کائولین، سیلیس، فیروزه، پوکه معدنی، بنتونیت، باریتین، دولومیت، خاک نسوز، زاج، تالک، فلدسپات، گچ و سولفات دوسود را نام برد.
مختصات جغرافیایی
از دید جغرافیایی، غربی‌ترین شهر ایران کلیساکندی، شرقی‌ترین شهر جالق، شمالی‌ترین شهر پارس آباد و جنوبی‌ترین شهر چابهار است.
بلندی
بلندی ایران از سطح دریا در شیراز ۱۵۸۶ متر، در مشهد ۱۰۱۰ متر و در ایران مرکزی نزدیک به ۱۲۰۰ متر است.
محدوده جغرافیایی
ایران در شرق با افغانستان و پاکستان، در شمال شرقی با ترکمنستان، در بخش میانی شمال با دریای خزر، در شمال غربی با جمهوری آذربایجان و ارمنستان، در غرب با ترکیه و عراق و سرانجام در جنوب با آب‌های خلیج فارس و دریای عمان همسایه است.
از دید طبیعی ایران از شمال به رود اترک، دریای خزر و رود ارس، از خاور به کوههای هندوکش و کوههای باختری دره سند، از باختر به دامنه‌های باختری کوههای زاگرس و حوضه آبریز اروندرود و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود است. بیش از نیمی از ایران کویری و نیمه کویری است. حدود یک سوم ایران نیز کوهستانی است و بخش کوچکی از ایران (شامل جلگه جنوب دریای خزر و جلگه خوزستان) نیز از جلگه‌های حاصلخیز تشکیل شده است. بلندترین کوه ایران نیز دماوند (۵۶۷۱ متر) می‌باشد.
زمین شناسی جغرافیایی
در نخستین دوره از دوره‌های زمین‌شناسی یعنی چند میلیون سال پیش همه خاک ایران زیر آب جای گرفته بود. کم کم بخش‌هایی از شمال و جنوب ایران از خاک بیرون آمد. در دوره دوم زمین‌شناسی بخش شرقی ایران بیش از پیش زیر آب فرو می‌رود. در دوره سوم جنوب ایران از زیر آب بیرون آمد. در آغاز دوران چهارم یخچالهای طبیعی بلندیهای البرز را در بر گرفت. در نتیجه حرکت این یخچال ها و توده‌های بزرگ آبرفت ها و رسوبات بسیاری پدید آمد.
دوران پره کامبرین (دوران پیش از دورانهای شناخته شده زمین شناسی) قبل از 600 میلیون سال پیش
در ایران ، سنگهای متعلق به پره کامبرین در نواحی شمال ، مشرق و مرکز ایران یافت می‌شوند که قسمت زیرین این رسوبات از دسته سنگ های دگرگون شده است و سن این رسوبات بیشتر از 600 میلیون سال است.
دوران پالئوزوئیک (کهن زیست) یا دوران اول، از حدود 600 تا 230 میلیون سال پیش
در دوره کامبرین به تدریج دریاهایی، مرکز و شمال ایران را پوشانید. در دوره سیلورین این دریاها محدود تر گشته و زمین های تازه ای از آب بیرون آمدند. در دوره دوونین بار دیگر شمال و مرکز ایران را آب فرا گرفت. در ابتدای دوره کربونیفر دریاها عمیق تر شدند و در آنها رسوبات آهکی زیادی بر جای ماند. در دوره پرمین مجدداً پیشروی دریاها آغاز شد و آب دریاها سراسر فلات ایران را پوشانید. نواحی جنوب و جنوب غربی ایران برای اولین بار در شرایط جدیدی قرار گرفت و قسمتی از دریای تتیس تقریبآ تا اواخر دوران سوم در این نواحی با آرامش نسبی باقی ماند.
دوران مزوزوئیک (میان زیست) یا دوران دوم، از حدود 230 تا 70 میلیون سال پیش
در دوره تریاس، نیز آب، فلات ایران را در بر گرفته بود و رسوباتی شبیه به رسوبات اواخر دوران اول، شامل آهک و دولومیت به جای گذاشت. در مرکز و شمال ایران شرایط رسوبگذاری مانند دوران اول محفوظ ماند و در اواخر این دوره جنبش های خشکیزایی ، گاهی قسمت‌هایی از آن نواحی را بالا و پایین برد. در دوره ژوراسیک ، رسوبگذاری مانند دوره تریاس در مرکز و شمال ایران ادامه یافت و امروزه همه جای آن کمابیش دارای لایه های زغال سنگی است. بعد از دوره ژوراسیک دوباره بر عمق دریاها افزوده شد و از این زمان رسوبات آهکی بر جای مانده است. حرکات شدید در ایران مرکزی، چین خوردگیهایی را پدید می آورد و بیشتر زمین ها در شرق و مرکز ایران از آب خارج می‌شود و در اثر فرسایش ، قسمت زیادی از آن از بین می رود. دریاهای دوره کرتاسه دوباره سطح ناهموار این خشکی ها را پوشانید و در اواخر همین دوره بر اثر جنبش های شدید، چین خوردگی های تازه ای به وجود آمدند، اما در البرز آرامش نسبی برقرار ماند.
دوران سنوزوئیک (نوزیست)، که شامل دوران سوم و دوران چهارم به شرح زیر می باشد
در آغاز دوران سوم (ترشیاری) از حدود 70 تا یک میلیون سال پیش، رسوبات دریایی تتیس در محل زاگرس بطور هم شیب روی رسوبات کرتاسه قرار دارند. رسوبات آهکی اواخر این دوره بنام آهک های آسماری محتوی ذخایر نفتی جنوب ایران است. در این دوره در ایران مرکزی دریای کم عمقی وجود داشت که رسوبات آن ماسه سنگ های پایه این دوره را بوجود آورد و همچنین فعالیت آتشفشانی شدیدی در بیشتر این نواحی رخ داد. در اواخر دوران سوم در محل زاگرس رسوبگذاری شد و عمر حوضه های رسوبی یکپارچه گذشته پایان یافت. هم‌زمان با پیدایش زاگرس، بر اثر حرکات خشکیزایی و کوهزایی قسمت زیادی از خشکی ها برای همیشه از آب خارج شدند.
دوران چهارم (کواتر ناری)، از حدود یک میلیون سال پیش تا عصر حاضر یخچال های کواترناری در ایران گسترش نداشته اند. اما آثار سنگ های یخچالی در بعضی نقاط از جمله علم کوه دیده شده است. در این دوران بیشتر نواحی ایران از آب خارج شد. بغیر از دریاهای، حوضه های بسته و دریاچه هایی باقی مانده که قسمت زیادی از آنها بر اثر شدت تبخیر و کمی بارندگی خشک شده اند. فعالیت آتشفشان ها در آغاز دوران چهارم بیش از اواخر دوران سوم شدت یافت و کوه های دماوند، سبلان، سهند و تفتان مهمترین کوه های آتشفشانی این دوره هستند که دماوند و تفتان در حال حاضر آخرین مراحل فعالیت خود را به صورت گوگردزدایی ادامه می دهند. عامل اصلی تغییر چهره زمین در دوران چهارم ، فرسایش است. در ایران، آب مهمترین عامل فرسایش کوهها، و در بیابانها ، باد عامل فرسایش بوده است.
زمین شناسی ایران
زمین‌های کشور ایران که قسمتی از نجد ایران است از لحاظ زمین‌شناسی به طور کلی به ترتیب زیر است:
1. در قسمت مرکز و مشرق و جنوب شرقی زمین‌های کویری که بیشتر از ماسه و شن و گاهی تشکیلات کولابی و دریاچه یی دارد و بیشتر از بقایای دریاچه‌ای عهد سوم است.
2. جنوب ایران بیشتر تشکیلات دوران سوم را دارد و تشکیلات نفتی بیشتر در همین قسمت‌ها است.
3. در شمال شرقی ایران (اطراف مشهد) غالبا تشکیلات دوران دوم به انضمام تشکیلات آتشفشانی و نیز قسمتی از تشکیلات دوران سوم دیده می‌شود.
4. شمال ایران در قسمت‌های سواحل دریای خزر بیشتر تشکیلات دوران سوم و در قسمت‌های جنوبی تر (رشته كوه البرز) تشکیلات دوران دوم و اول به انضمام تشکیلات آتشفشانی مشاهده می‌گردد.
5. در آذربایجان شمالی غالبا زمین های دوران دوم و ابتدای دوران سوم و تشکیلات آتشفشانی وجود دارد.
6. در آذربایجان شرقی اکثر تشکیلات دوران اول و تشکیلات آتشفشانی است. در آذربایجان غربی و سواحل دریاچه ارومیه تشکیلات دوران اول و ابتدای دوران سوم و تشکیلات آتشفشانی محسوس است.
7. در مغرب ایران (کرمانشاه و کردستان) بیشتر تشکیلات مربوط به ابتدای دوران سوم و اواخر دوران دوم است.
8. در جنوب شرقی ایران (بلوچستان) بیشتر تشکیلات دوران سوم دیده می‌شود.
....
گردآوری : مهرمیهن
مهدی زیدآبادی نژاد
