پیشینه تاریخی استان گیلان كه پيش از اين ديلمستان ناميده مي شد ، به زمان مهاجرت قوم آریایی از طریق این استان به ایران، هند و اروپا می رسد. مورخین یونانی با همه تعصب خود به دلاوری های گيلاني ها اشاره کرده اند. زبان هاي بومي گيلان (گيلكي ، ديلمي و تالشي) از شاخه های زبان پهلوی هستند .
گیلان یکی از استانهای شمالی ایران است که 14711 کیلومتر مربع وسعت دارد. رشته کوههای البرز همانند دیواری در غرب و جنوب گیلان کشیده شده است؛ به همین سبب، آب و هوای گیلان معتدل و سرما به ندرت از 1- درجه پایینتر می رود. گیلان مرطوبترین ناحیه کشور است و سالانه بیش از 2000 میلیمتر باران دارد. بخش وسیع گیلان جلگه ای و مابقی کوهستانی است. بیش از 40 رودخانه در گیلان جاری است که مهمترین آنها سفیدرود است. گیلان منطقه ای کشاورزی است که مهمترین محصولات آن عبارتند از برنج، چای، زیتون، مرکبات، ابریشم، شیر، گوشت، مرغ، ماهی،خاویار، مربا و انواع شیرینی و کلوچه.
گیلان یکی از زیباترین مناطق ایران است که هرساله پذیرای میلیونها نفر توریست داخلی و خارجی است. جنگلهای زیبا و جنگلهای زیبا و ییلاقات مصفای کوهستان ، سواحل زیبای دریای مازندران ( بزرگترین دریاچه جهان ) ، مرداب بین المللی انزلی که از ویژگیهای منحصر به فرد گیلان است و دهها مرکز تاریخی، مذهبی و تفریحی شاهد انبوهی از جمعیت بازدیدکننده در تمام فصول سالند.
1. رشت
مجتمع رفاهی- تفریحی جفرود : در 23 کیلومتری جاده انزلی به رشت در منطقه زیبا کنار قرار دارد. این پارک جنگلی در ساحل دریا دارای تاسیسات مختلف تفریحی شامل پلاژ ، مرکز طرح شنا با امکانات نجات غریق و کمکهای اولیه ، اسکله قایقرانی و... است.
سایر دیدنیها : موزه ، مقبره میرزا کوچک خان جنگلی ، امامزاده هاشم و خواهر امام و دانای علی ، شهرک تفریحی- مسکونی گلسار، باغ محتشم، شهر بازی شادی ، پارك سبزه ميدان رشت ، استخر عينك ، پارك جنگلي سروان ، چشمه اب شور ، چشمه طالم سنگر، پارك ملت ، عمارت كلاه فرنگي واقع در پارك قدس رشت ، عمارت شهر داري رشت (1316 هجري شمسي) ، عمارت پستخانه ، خانه ابريشمي ، موزه رشت
2. رودبار : تپه های باستانی مارلیک ، گردکول، گلشنی و پنج تپه ، قلعه کوه، کاروانسرای شاه عباسی ، سد منجیل ، آتشفشان دلفك يا درفك يا دال فك (به معني اشيانه عقاب) ، درخت سرو هرزويل منجيل با قدمت بيش از هزار سال و ارتفاع 80 متر ، سوسن چلچراغ يا سوسن سفيد در كوههاي عمارلوي رودبار (روستاي داماش) ، شهر ييلاقي بره سر خورگام ، چشمه هاي اب معدني سنگ رود ، چشمه كلشتر منجيل ، چشمه آب گرم ماستخور ، چشمه لويه، شاه شهيدان خورگام محل دفن دو تن از فرزندان شهيد عبد اله بن زيد بن علي بن الحسين ، ييلاقات خورگام و عمارلو ، پل خشتي لوشان
3. تالش
پارک جنگلی گیسوم : در منطقه دیناچال در 53 کیلومتری مسیر انزلی به تالش واقع است.این مجتمع تفریحی، چشم انداز کوه و جنگل و دریا را با هم دارد. در این مرکز 32 پلاژ مجهز ، فروشگاه ، طرح شنا و... وجود دارد.
منطقه باستانی آق اولر، قلعه سلسال، قریه لیسار، مسجد سفید، مناطق ییلاقی سوباتلن ، جاده جنگلی- کوهستانی اسالم به خلخال، کوهستانهای جنگلی، میدان رستم و رخش ، قلعه ليسار معروف به دژ سلسال(صلصال) ، كاخ قشلاقي نصراله خان سردار مجد (عميدالسلطنه) ، كاخ ييلاقي نصراله خان سردار مجد (عميد السلطنه)و خرابه هاي اتشكده (مربوط به دوران مادها) و بقاياي مردعلي بيل ، حمام قديمي آق اولر ، بقعه شاد ميلرزان مدفن يكي از عارفان بزرگ قرن هشتم هجري به نام محمود شاه دينوري ، بقعه اقا سيد احمد تال تربه از نوادگان امام موسي كاظم
ماسال : منطقه جنگلي تاسكوه ، سور كوم ، اري دول ، شالما، چسلي، مناطق ییلاقی ، خشكه دريا ، بقعه شالما
رضوانشهر : پارك جنگلي دكتر درستكار ، آبشار و سيادار ، خرابه هاي قديمي گسكر واقع در منطقه هفت دغنان دار سرا ، گورستان باستاني در ميمنه رو و وسكه ، مسجد اسپيه مزگت يا سفيد مسجد ، در خانه ، گيله سرا ، مير محله ماسال ، وردم ، قلعه كول، مشهد مير زا ، سنگ بست ، خنديله پشت
4. آستانه : پارک جنگلی و طرح دریای کیاشهر ، مقبره آقا سید جلال الدین اشرف برادر امام رضا ، آرامگاه استاد معین، پل سفید ، پارك جنگلي ، تالاب بندر كيا شهر ، منطقه حفاظت شده بوجاق بندر كيا شهر که زيست گاه پرندگان مهاجر مي باشد ، پل خشتي نيا كو
5. لاهیجان : شیطان کوه و آبشار آن، گنجینه چای ایران ، بقعه شیخ زاهد گیلانی و چهار اولیا ، حمام گلشن، تالاب مير كلايه ، بام سبز لاهيجان ، استخر زيباي لاهيجان ، بقعه چهار پادشاه ، مسجد جامع به سال 893 هجري قمري به دستور سلطان محمد كيا در كنار آتشكده قديمي ساخته شد ، مقبره شيخ تاج الدين ابراهيم ملقب به شيخ زاهد گيلاني ، پل خشتي لاهيجان ، موزه چاي ، مقبره كاشف السلطنه شاهزاده ميرزا معروف به كاشف السلطنه كه كشت چاي را در ايران مرسوم كرد
6. صومعه سرا : بازار هفتگی، مناره آجری و پل خشتی ، غار نارنج پره تينان که در داخل آن حوضچه اي از آب وجود دارد ، تالاب هند خاله ، تالاب سياه درويشان ، تالاب نرگستان ، مزار بي بي فاطمه ، بقعه پير ولي خان (محمود خوارزمي) ، مناره اجري گسكر ، پل خشتي پرد سر
7. فومن : قلعه رودخان ، شهرک تاریخی ماسوله : آبشار ماسوله رود خان با ارتفاع بيش از 20 متر ، رود خانه سياورود ، پارك ماسوله ، آبشار لار چشمه ،غاربوز خانه كه كه معروف به غاريخكون مي باشد ، رود خانه پلنگ ور ، چشمه اب معدني زمزمه ماسوله ، آبشار خرم بو ، بقعه متبركه سبز قبا از نوادگان امام موسي بن جعفر ، قصر سلسله جادو ، امامزاده ابراهیم شفت ، سیاه فرگی شفت ، امام زاده ابراهيم و امام زاده اسحاق شفت ، تالاب خطيب گوراب و كهنه گوراب ، پارك تفريحي جنگلها و مراتع سبز ، غار نوشه واقع در 4 كيلو متري روستاي سعيد اباد كه اثار اوليه زندگي انسان هاي اوليه در ان وجود دارد ، قلعه رود خان يا قلعه حسامي، مجسمه آناهيتا و مجسمه شكار بانان ، قصر سلسله جادو
8. رودسر : سواحل چابکسر و کلاچای ، پل خشتی، سفیداب، روستای سرولات چابکسر، چشمه آب معدنی سجیران، منطقه ییلاقی اشکورات رحیم آباد، منطقه جواهر دشت ،مسجد جامع تميجان وقبور سادات مرعشي ، گنبد پير ، پل اجري تميجان ، قلعه بند بن
املش : تالاب زر بيجار ، مناطق زيبا و ييلاقي و باغات چاي ، غار لياروي در روستاي ليلا روي بلور دكان ، بقاع متبركه سرتربت مدفن چهارتن از سلاطين كياني ، ميل امام برج تاريخي
9. لنگرود : مجتمع ساحلی چمخاله ، پل خشتی، مسجد جامع، منطقه کوهپایه ای لیلا کوه - شهر کومله
تالاب كيا كلايه و پارك تفريحي فجر ،خانه منجم باشي ، خانه دريا بيگي ، قلعه دز بن
10. آستارا : بازار ساحلی وسایل روسی ، مجتمع طرح دریا ، مرداب استیل ، باغ عباس آباد ، منطقه سر سبز حيران ، آبگرم كوته كومه ، طرح ساحلي صدف، بهشت كاكتوسان ، باغ چاي ، آبگرم علي داشي ، :مرقد امام زاده سيد قاسم و امام زاده سيد ابراهيم ، بقعه شيخ تاج الدين محمود خيري ، بقعه پير قطب الدين
11. سیاهکل : مناطق زيبا و ديدني ديلمان واسپيلي ، چشمه اب معدني لاريخاني ، ابشار لونك ، تي تي كاروانسرا ، مناطق باستاني قلعه كوتي كوه بس و حسني محله ، قلعه كوتل شاه در روستاي كلدمسرا ، برج ديده باني روستاي گرماور ، حمام قديمي ديلمان
جاذبه هاي فرهنگي استان گيلان :
1. آئين های ازدواج ، مراسم ماه محرم ، نوروز ، نوروزبل (آغاز سال ديلمي)
2. بازيها و ورزشهاي محلي مانند بند بازي ، كشتي گيله مردي ، مسابقات اسب سواري زنان
3. غذاهاي محلي و بومي مانند باقالاقاتق ، ميرزاقاسمي ، فسنجان محلي با گوشت مرغابي يا خودكا ، پلو كباب به همراه باقلاي خشك خيسانده شده وپياز واشپل خام (خاويار شورشده ماهي سفيد) ، مرغ ترش ، ششانداز ، انار اويج ، ترش كباب
4. موسيقي سنتي گيلان و ديلمستان که در نقاط مختلف گيلان چه از نظر تنوع و آاوازها وچه از لحاظ خصوصيات ملودي ريتم از سبك هاي مختلفي پيروي ميكند
5. پوشش مردم گيلان نيز همانند ساير جاذبه هاي ان در نقاط مختلف استان متفاوت است
صنايع دستي استان گيلان :
صنایع دستی گیلان بسیار متنوعند که مشهورترین آنها عبارتند از : صنایع چوبی ، تزیینی و دکوراسیون، جاجیم ، قلابدوزی، چاروق ( کفش ) ، گلیم بافی ، نازک کاری و خراطی چوب ، تولیدات دستبافت پشمی ، قالیبافی ، مینیاتور و معرق ، چاروق ( چموش ) ، سفال و سرامیک ، قلابدوزی ، مروارید بافی ، عروسک کاموایی ، بامو بافی ، تکه دوزی ، چادر شب بافی ، حصیر بافی ، شالبافی ، نمدبافی ، مجسمه سازی ، گلسازی ، مکرومه بافی
احمد كسروي مولف كتاب شهرياران گمنام در مورد ديلمان و ديلمستان مي‌نويسد:
"ولايت جنگلي و كوهستاني كه در نقشه امروزي ايران، گيلان نام دارد، در زمان ساسانيان به ديلمان يا دیلمستان معروف بود. چه اين ولايت از روزي كه در تاريخ‌ها شناخته شده نشيمن دو تيره مردم بوده كه تيره اي را "گيل" و ديگري را "ديلم" مي‌ناميدند. گيلان يا تيره گيل در كناره‌هاي درياي خزر در آنجاها كه اكنون رشت و لاهيجان است مي‌نشستند و با آذربايگان (آذربايجان) و زنگان (زنجان) نزديك و هم‌سامان بودند. ولي ديلمان در كوهسار جنوبي آن ولايت در آنجاها كه اكنون رودبار و الموت است جاي داشته و بيشتر با قزوين و ري همسايه و نزديك بودند."
به استناد قول برخي از محققان از جمله اصطخري، جغرافي‌دان قرن چهارم هجري، تيره گيل يا گيلانيان در بيه‌پس يا بخش غربي سفيدرود و تيره ديلميان در بيه‌پيش يا بخش شرقي سفيدرود كه بيشتر از اراضي كوهستاني و مرتفع تشكيل مي‌شده زندگي مي‌كردند. اصطخري تصريح كرده كه تختگاه پادشاهان ديلمي در رودبار است.
بر طبق روايت مورخين ايراني و اسلامي در نيمه دوم هجري خاندان جستان بر ديلمان و گيلان فرمانروايي مي‌كرده‌اند. بديهي است قبل از جستانيان سلسله‌هاي پادشاهي و فرمانروايان ديگري بر اين خطه حكومت نموده‌اند. اصطخري مولف مسالك الممالك و ابوسعد آوه‌اي، نويسنده تاريخ ري متذكر شده‌اند كه پايتخت جستانيان رودبار بوده است. در كتاب "تاريخ ايران از اسلام تا سلاجقه" نيز نوشته شده است كه تختگاه جستانيان، رودبار و الموت بود و هنگامي كه اين خاندان در برابر مسافريان دچار ضعف شد، تختگاه خود را به لاهيجان انتقال داد.
از آغاز كار جستانيان اطلاع زيادي در دست نيست. نخستين پادشاه مشهور اين سلسله مرزبان پسر جستان است كه معاصر هارون الرشيد خليفه عباسي است. طبري در حوادث سال 189 هجري از او به عنوان فرمانرواي ديلم نام برده، مي‌نويسد:
" در اين سال رشيد وقتي به ري رسيد، حسن خادم را به طبرستان فرستاد و با وي سه نامه نوشت كه يكي امان نامه شروين پدر قارن بود، ديگري امان نامه وندا هرمز جد مازيار بود و سومي امان نامه مرزبان پسر جستان فرمانرواي ديلم بود. فرمانرواي ديلم به نزد وي آمد كه بدو چيز داد و جامه اش پوشانيد و پس فرستاد. سعيد حرشي نيز با چهارصد دلير از طبرستان به نزد وي آمد كه به دست رشيد مسلمان شدند. وندا هرمز نيز بيامد و امان را پذيرفت و متعهد شنوايي و اطاعت و خراجگزاري شد، از جانب شروين نيز چنين تعهد كرد كه رشيد اين را از وي پذيرفت و او را بازگردانيد، هرثمه را نيز همراه وي فرستاد كه پسر وي و پسر شروين را گروگان گرفت."
كسروي از اين خبر نتيجه مي‌گيرد كه ديلميان در اين زمان داراي اهميت و اعتبار زياد بوده‌اند. وي مي‌نويسد:
"در اين خبر اين نكته مهم است كه هارون برخلاف پادشاهان طبرستان از مرزبان فرمانبرداري و باجگزاري نخواست؛ معلوم است كه از ديلمان جاي چنين توقعي نبود و خلفا از ايشان به همين اندازه خرسند بودند كه متعرض مسلمانان نشوند و بي گفتگو است كه خواستن خليفه مرزبان را پيش خود به قصد دلجويي بود كه بلكه از اين راه از گزند و آزار پياپي آن گروه آسودگي يابند و از اينجان توان دانست كه ديلمان در اين وقت چه اهميتي داشته‌اند."
پس از مرزبان پسرش جستان به پادشاهي گيلان و ديلمان رسيد. از او نيز آگاهي دقيقي در دست نيست و حتي تاريخ فرمانروايي او را نيز نمي‌توان به دقت تعيين كرد. فقط مي‌توان گفت كه وي در نيمه اول قرن سوم فرمانروايي داشته است زيرا هنگام قيام داعي كبير حسن بن زيد به سال 250 هجري او در قيد حيات نبوده و فرزندش وهسودان حكومت مي‌كرده است.
در اواخر سال 250 هجري وهسودان چشم از جهان پوشيد و فرزندش جستان جانشين او شد.
جستان پسر وهسودان معروف ترين پادشاه سلسله جستانيان است كه نزديك پنجاه سال فرمانروايي كرد. او نيز از متحدان داعي كبير بود و با يكي ديگر از دعاة علوي به نام كوكبي روابط حسنه داشت. مدت كوتاهي از فرمانروايي جستان نگذشته بود كه تصميم به توسعه قلمرو خويش گرفت و با ياري داعي كبير و كوكبي و مرديان آنها و گروهي از جنگجويان ديلمي به ري عزيمت كرد. عبدالله بن عزيز كارگزار طاهريان در ري قدرت مقاومت در خود نديد و راه گريز در پيش گرفت. مردم ري ناگزير با پرداخت مبلغ قابل توجهي به جستان از در صلح و آشتي وارد شده، شهر را به او سپردند. جستان، احمد بن عيسي، يكي از نمايندگان داعي كبير را به حكمت ري منصوب كرد و خود به قزوين عزيمت نمود. جستان به ياري جنگجويان ديلمي و علويان بر قزوين و ابهر و زنجان دست يافت ولي مدت تسلط ديلميان و علويان بر اين نقاط چندان به طول نينجاميد. در اوايل سال 253 هجري موسي بن بغا به فرمان خليفه المعتزبالله در راس سپاهي عظيم از بغداد به سوي قزوين حركت كرد و اين نقاط را از ديلميان پس گرفت و حتي آنان را تا كوهستان‌هاي ديلم تعقيب كرد.
جستان در سال 259 هجري يك بار ديگر به قزوين لشگر كشيد و با محمد بن فضل قزويني جنگ كرد اما كاري از پيش نبرد. يك سال بعد يعني در سال 260 هجري يعقوب ليث صفار به جنگ داعي كبير حسن بن زيد رفت. جستان به ياري داعي كبير شتافت. يعقوب در برابر لشگريان ديلمي و طبري دچار شكست شد و به خراسان بازگشت. پس از مرگ حسن بن زيد، جستان با جانشين وي محمد بن زيد متحد شد.
در اوايل قرن چهارم هجري، جستانيان بر اثر اختلاف شديد خانوادگي و نيز ظهور رقيب سرسختي چون كنگريان يا مسافريان رو به ضعف نهادند. موقعيت جستانيان تحت الشعا ظهور و پيروزي مسافريان قر ار گرفت به طوري كه تصرف ارتفاعات ديلم از جمله رودبار را به اين خاندان سپرده و تختگاه خود را به لاهيجان در ناحيه جلگه‌اي انتقال داده بودند. بدين ترتيب از اوايل قرن چهارم در قسمتي از خاك گيلان و ديلمان خاندان ديگري به فرمانروايي برخاست كه رقيب جستانيان بود. اين خاندان به اسامي مختلف مسافريان، كنگريان، لنگريان، سالاريان و سلاريان ناميده شده است.
***
مهمترين قلعه‌اي كه مورد توجه حسن صباح و داعيان اسماعيلي قرار گرفت قلعه الموت در رودبار بود. در كتاب‌هاي جغرافياي قديم نوشته شده كه الموت مابين گيلان و قزوين بوده و به عبارت ديگر در مرز ديلمان قرار داشته است. آنچه مسلم است رودبار الموت جزو قلمرو پادشاهان ديلمان و گيلان به شمار مي‌آمد و گاه نيز مقر فرمانروايي برخي از آنان بود.
مولف تقويم البدان به نقل از ابن حوقل مي‌نويسد: "ديلم را كوههاي بلندي است و شهري كه مستقر پادشاه است رودبار ناميده شود. آل حسان آنجا باشند و رياست ديلم در خاندان ايشان است."
ياقوت در المشترك مي‌گويد رودبار قصبه بلاد ديلم است.
عطاملك جويني نيز در مورد رودبار الموت چنين نوشته است: " و آن شهرك در ايام جاهليت پيش از اسلام و در اسلام پيش از الحاد مركز ملوك ديلم بوده است و در عهد ايام علاء الدين بغي و كوشكي آنجا ساخته‌اند."
زكرياي قزويني در آثار البلاد مي‌گويد: "رودبار همه كوهپايه است و درخت و ساكنان آن ديلميانند."
نويسنده كتاب فرقه اسماعيليه ضمن نقل جمله زكرياي قزويني مي‌افزايد: "گويي اين هم يكي از وجوه دفاعي آن ناحيت است زيرا ديلميان به سلحشوري و دلاوري سخت مشهور بوده‌اند."
ابواسحاق ابراهيم اصطخري در مسالك و ممالك (فصل مربوط به طبرستان و ديلمستان) مي‌نويسد:
"زمين ديلمان بهر كوه است و بهري هامون. آنچ هامون است زمين گيلان است بر كنار دراي خزر در زير كوههاي ديلمان و آنچ كوهستان است ديلمان اصلي باشد. پادشاه ديلمان آنجا مقام دارد و آن را رودبار خوانند و پادشاهان از جستانيان‌اند."
ياقوت حموي قلعه الموت را كليد و دروازه ديلمان مي‌نامد و اهميت آن را مورد تاكيد قرار مي‌دهد. قلعه الموت كه بر فراز قلعه مرتفعي در دل البرزكوه ساخته شده بود در حدود 1828 متر از سطح دريا ارتفاع داشت و به وسيله دره حاصلخير و محصوري احاطه مي‌شد. راه رسيدن به اين قله يك معبر باريك و پيچ در پيچ با سراشيبي تند بود. از ميان رود الموت و از ين تخته سنگ‌هاي عمودي نيز كوره راهي وجود داشته كه به قله منتهي مي‌شد.
در مورد بناي قلعه الموت دو روايت وجود دارد: بر طبق يكي از آنها اين قلعه توسط داعي الحق حسن بن زيد در سال 246 هجري بنا شده است. حمدالله مستوفي از جمله كساني است كه بناي قلعه الموت را به حسن بن زيد نسبت داده مي‌نويسد: "بنياد قلعه الموت، كه دارلملك ملاحده بود در عهد متوكل خليفه عباسي در سنه ست و اربعين و ماتين (246) نهادند به فرمان الداعي الحق حسن بن زيد الباقري كه پادشاه آن ولايت بود. چهارصد و ده سال معمور بماند." در صحت اين روايت بايد ترديد كرد زيرا حسن بن زيد در اين زمان پادشاه رودبار و ديلمان نبوده است.
اما روايت ديگر مي‌گويد سال‌ها قبل از تاريخ مزبور يكي از سلاطين ديلم، عقابي را براي شكار رها كرده و خود او را تعيب نمود تا به قله‌اي رسيد. با مشاهده وضع قله و پي بردن به ارزش و اهميت سوق الجيشي آن سلطان مزبور فرمان داد قلعه‌اي در آنجا بنا كنند. آن قلعه اله‌آموت ناميد كه به زبان ديلمي معني آن عقاب آموخت است.
• به نقل از جلد دوم كتاب گيلان/ گروه پژوهشگران / به سرپرستي ابراهيم اصلاح عرباني/ 1374
گردآوری و پژوهش از مهدی امیری نظری ,سایت آریارمن