كوچ نشینی كهن ترین شیوه زیست بشر است كه پابرجا بودن آن تا عصر حاضر از بزرگ ترین جاذبه های این شیوه معیشت است و همین شیوه خاص زندگی سبب شده ایلات و عشایر «دیدنی ترین جاذبه عصر تكنولوژی» لقب بگیرند. عشایر به شیوه ای جذاب و باورنكردنی طی قرن ها وسال های طولانی اقدام به حفظ سنن و آداب و رسوم گذشته خود نموده اند و این اصالت به جاذبه ای برای صنعت گردشگری تبدیل شده است. مسكن عشایر و نوع زندگی آن ها، زبان و موسیقی، غذاهای محلی، صنایع دستی، رقص و لباس های محلی به همراه آیین های به جای آوردن جشن های عروسی و محلی از مهم ترین جاذبه های ایلات و عشایر است. بارزترین مشخصه ایلات و عشایر شیوه زیست آنان است كه بر خلاف یك جا نشینان روستایی و شهری, در كوچ و نقل و انتقال دایمی سیاه چادرها و رمه های خود هستند. عشایر كوچ رو كه یكی از جاذبه های مهم گردشگری فرهنگی به شمار می آیند در همه نقاط ایران, در حوزه های غرب و جنوب غرب, شرق و جنوب شرق, شمال غرب, شمال شرق و مركزی ایران ایلات و عشایر پراكنده شده اند.
● ایلات و عشایر حوزه غرب و جنوب ایران
در حوزه غرب و جنوب ایران رشته كوه های زاگرس كشیده شده كه دارای بیش از ده میلیون هكتار جنگل بلوط, بادام كوهی و پسته وحشی و آب و هوای مرطوب و مراتع غنی است. وجود خصوصیات طبیعی یاد شده سبب شده ایلات و عشایر متعددی دراین منطقه پراكنده باشند. رشته كوه های زاگرس از كوه های آرارات در شمال آغاز و تا استان فارس در جنوب ایران تداوم یافته و از آن جا به موازات خلیج فارس به شرق كشیده شده و به كوه های پاكستان می رسند. منطقه یاد شده شامل استان های كردستان, كرمانشاه, ایلام, اصفهان, چهارمحال و بختیاری, كهگیلویه و بویر احمد و فارس می شود.
وجود ارتفاعات سرسبز و خنك, در كنار دره های پرآب و جنگلی و دشت های معتدل و نسبتا گرم در یك محدوده نزدیك گاه زندگی كوچ نشینی در چارچوب یك منطقه محدود را میسر ساخته و دام داران را از رنج كوچ های طولانی و برون منطقه رهایی بخشیده است.
عشایر كرد از زمان های گذشته در شمالی ترین بخش زاگرس در محدوده استان های آذربایجان غربی و كردستان پراكنده شده اند كه امروزه برخی از آن ها در كوهستان های اطراف اسكان یافته اند. ایلات مشهور شكاك, مامش, زرزا, قره پاپاق و... در استان آذربایجان غربی وایلات گلباغی, طوایف اورامانات, طوایف مریوان, طوایف سنندج, طواف بانه, عشایر جوانرود, طوایف سقز و طوایف مستقل در محدوده استان كردستان و كرمانشاه پراكنده شده اند.
دراستان كرمانشاه كوچ نشینی هنوز رواج دارد و ایلات كرد جاف, كلهر, قلخانی, سنجابی, گوران و كرند در این منطقه پراكنده شده اند.
ایلات و عشایر كرد ایران نیز به عنوان حافظان آداب و رسوم و سنت های این قوم بزرگ از اهمیت خاصی برخوردار هستند و دارای جاذبه های گردشگری فراوانی هستند. جامعه عشایری جایگاه ویژه ای دارند. قوم كرد از لحاظ فرهنگی سابقه چشمگیری دارد. زبان، شعر، رقص، موسیقی، آداب و رسوم به جای مانده در این پهنه از سرزمین ایران قدمتی دیرینه دارند.
طوایف لرستان در یك تقسیم بندی به دو بخش لر و لك تقسیم می شوند كه از نظر لهجه, سنن, آداب و رسوم و برخی مسایل مذهبی با یك دیگر تفاوت دارند. ایلات و طوایف لك در شمال و شمال باختری لرستان سكونت دارند و سرزمین لك نشین به صورت خط منحنی در دره های رودخانه سیمره میان بروجرد, نهاوند, خرم آباد, كرمانشاه و ایلام قرار گرفته است. در گذشته لك ها به «طوایف وند» و لرها به «فیلی» شهرت داشتند. الوار ایران در لرستان, بخشی از ایلام, چهارمحال و بختیاری, كهگیلویه و بویر احمد و بخشی از استان فارس و بوشهر زندگی می كنند. در سایر نقاط ایران مثل كرمان نیز طوایف پراكنده لر وجود دارند.
عشایر لر را به لر كوچك(الوار لرستان و ایلام) و لر بزرگ (الوار بختیاری و كهگیلویه و بویر احمد و ممسنی فارس ) تقسیم می كنند. لك ها در واقع جنوبی ترین قبایل كرد به شمار می آمده اند كه امروزه با طوایف لر آمیخته و همسان شده اند. ایل بختیاری كه در استان چهارمحال و بختیاری زندگی می كند بزرگ ترین ایل كوچنده كشور ایران است.
در منطقه كوهمره كه منطقه ای جنگلی بین كازرون و فیروزآباد فارس است ایلات و طوایفی پراكنده شده اند كه مهم ترین آن ها ایل سرخی خوانده می شود. دراین منطقه زندگی كوچ نشینی رونق دارد و در بخش های اسكان یافته نیز فرهنگ عشیره ای و گویش های متنوع و آداب و رسوم خاص آن ها حاكم است. بررسی های تاریخ ایران از اواخر دوره صفویه به بعد نشان می دهد كه ایل بختیاری و در راس آن خوانین بختیاری به دلیل برخورداری از شرایط ویژه جغرافیایی قلمرو ایلی، سازمان قبیله ای و نظام ایلی منسجم، در بیش تر حوادث و وقایع تاریخی ایران حضوری موثر و فعال داشتند. نوع زندگی، آداب و رسوم حاكم بر جامعه بختیاری و ساخت و بافت روستاها مبین نظام های كهنه و نو عشایری در منطقه است. مجموعه ایل بختیاری همراه با سنن و شیوه های خاص زندگی، به تنهایی یكی از جاذبه های بی نظیر و چشم گیر این منطقه است. زندگی ایلی با الگوی سكونت و آداب و رسوم ویژه، كه مورد علاقه گردشگران و دیداركنندگان داخلی و خارجی است، یكی از دیدنی های جالب توجه قوم لر است. كوچ روهای بختیاری، زمستان را در دشت های شرق خوزستان و تابستان را در بخش های غربی منطقه چهارمحال و بختیاری به سر می برند. آن ها هر ساله از اواخر اردیبهشت ماه از پنج مسیر مختلف همراه با مبارزه ای خستگی ناپذیر با سختی های طبیعت، ضمن عبور از رودخانه ها، دره ها، و پشت سر گذاشتن بلندی های زردكوه در مناطق معینی از دامنه زاگرس پراكنده می شوند و نزدیك سه ماه در این منطقه می مانند و با چرای دام ها در مراتع سرسبز به رمه داری مشغول می شوند.
نحوه معیشت و زیست، الگوی سكونت و باورداشت ها، سنت ها و آداب و رسوم، طبیعت منحصر به فرد منطقه و سرانجام ویژگی راه های ایلی از جمله جاذبه های دیدنی شیوه زندگی عشایر بختیاری است.
عشایر قشقایی كه با كوچ درازمدت خود خطه اصفهان را به خلیج فارس پیوند می دهند, از مشهور ترین ایلات كشور هستند. ایلات خمسه نیز كه شامل ایل عرب, باصری, بهارلو, اینانلو و نفر است یك مجموعه ناهمگون است كه برخی از آن ها به دلایل سیاسی در زمان قاجاریه یك جانشین شدند. ایلات خمسه پس از بختیاری ها و قشقایی ها سومین واحد دام داری متحرك ایران به شمار می آیند.
عشایر عرب در جنوب غرب ایران ساكن هستند واز خصوصیات ویژه ای برخوردارند. آن ها در دوستی اصیل و ثابت قدم بوده و در برابر مشكلات شجاع و مقاوم اند. عشایر بی حرمتی به قومیت خود را به هیچ وجه تاب نمی آورند و میهمان نوازی و آزادمنشی از ویژگی های این قوم سخت كوش است.
علاقه فراوان عرب ها به جشن های ملی و محلی و به جا آوردن كلیه آداب و رسوم مربوط به آنها نیز از جمله جاذبه های گردشگری این قوم به شمار می روند. عید فطر در نزد عرب ها به مدت هفت روز گرفته می شود و عید قربان یك روز تمام به جشن و شادی می گذرد. از آداب كهن این منطقه كه از قرن ها پیش هم چنان پابرجاست گرامی داشتن نوروز و آتش افروزی چهارشنبه سوری است.
● ایلات و عشایر حوزه شرق و جنوب شرق
در حوزه شرق و جنوب شرق كشور كه بخشی از خراسان و سیستان و بلوچستان و كرمان و هرمزگان را در بر می گیرد, شرایط آب و هوایی خاصی حاكم است. دراین حوزه تنوع و تضاد اقلیمی شدید و در مجموع منطقه ای كم آب و كم باران با آب و هوی گرم كویری و اختلاف درجه حرارت چشمگیر در شبانه روز است. عشایر بلوچ از مهم ترین ایل های ساكن در جنوب شرق ایران هستند.
مجموع شگفتی های طبیعی, حوزه یادشده را به ۴ منطقه ییلاقی (دره های كو ه تفتان و منطقه بردسیر و لاله زار و بارز با آب و هوای لطیف و چشمه های گوارا) معتدل( بااختلاف شدید درجه حرارت در روز و شب) گرمسیری (با هوای خفقان آور و گرمای شدید در شبانه روز) ساحلی (با هوای گرم و مرطوب) تقسیم كرده است. بیش ترین تراكم جمعیت عشایری این حوزه درامتداد كوهستان های مرتفع مركزی كرمان (شهرستان های كهنوج, بافت, سیرجان, جیرفت و بم) دیده می شوند. طرز زندگی خاص عشایر بلوچ, روابط خویشاوندی، پیوندهای اجتماعی، بهره گیری از منزلت های اقتصادی اجتماعی درون طایفه ای، شناخت امتیازات براساس نظام سلسله مراتبی و سرداری ایلی به همراه آداب و رسوم ویژه این قومیت از جمله جاذبه های این ایل ساكن كرانه های جنوب شرقی ایران است. بلوچ ها در مبارزه با طبیعت و اقلیم سخت و در اثر محدودیت منابع و فقر طبیعت، خصوصیاتی ویژه یافته اند كه آنان را از عشایر مناطق دیگر متمایز می سازد.
● ایلات و عشایر حوزه شمال غرب
حوزه شمال غربی ایران شامل سرزمین آذربایجان شرقی و غربی, اردبیل و بخشی از گیلان است كه به دلیل كوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل های تنك, مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور از ویژگی های این ناحیه است كه سبب زندگی عشایر در این منطقه شده است. در آذربایجان شرقی طوایف متعددی مانند ایل شاهسون زندگی می كنند. ییلاق آن ها در كوهپایه های سبلان و قوشه داغ در پیرامون اهر و مشگین شهر است و طوایف ارسباران(قره داغ) و طوایف خلخال در كوه های طالش زندگی می كنند. قشلاق شاهسون ها و طوایف ارسباران, جلگه كم عمق مغان است و گرمسیر طوایف خلخال حاشیه رود قزل اوزن است. ایل میلان و ایل جلالی نیز در همین حوزه در منتهی الیه شمال غربی زندگی می كنند.
● ایلات و عشایر حوزه شمال شرق
حوزه شمال شرقی ایران به دلیل وسعت زیاد از اقلیم متنوعی بر خوردار است. این سرزمین دارای جنگل در قسمت ها ی شمال غربی و مراتع متوسط و ضعیف در سایر قسمت ها است. ایلات و طوایف این حوزه نیز از پیشینه و قدمت طولانی برخوردارند. بخشی مانند ایلات زعفرانلو و شادلو و قاچورلو از اكرادی هستند كه در زمان شاه عباس اول صفوی به خراسان كوچانده شدند. ایل افشار كه از دیرزمان در خراسان ساكن بوده, از ایلات ترك است. ایلات كرد زعفرانلو در شمال و شمال شرقی خراسان رضوی پراكنده شده اند.
ایلات ترك افشار از منتهی الیه شمالی خراسان, درگز و كوهپایه های كپه داغ تا الله اكبرتا هزار مسجد ایلات ترك افشار و قره قویونلو و... كوچ می كنند. درمناطق تربت جام, تایباد و خواف, ایلات تیموری, هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی زندگی می كنند. در حركت به جنوب با ایل بهلولی مواجه می شویم كه ییلاقشان در ارتفاعات بیرجند و قائنات است. تركمن ها جذاب ترین عشایر منطقه شمال شرق ایران هستند كه محل زندگی آن ها، زیورآلات، لباس های محلی، مراسم عروسی و عزای آنها برای گردشگران بسیار جالب است.
ضمن آن كه تقریبا تنها قومی هستند كه اجازه می دهند غریبه ها در مراسم خصوصی آن ها شركت كنند بنابراین بازدیدكنندگان بی هیچ دغدغه ای می توانند مراسم خصوصی چون عروسی و جشن های تركمن های مهربان را از نزدیك ببینند. وجود عشایر تركمن و آداب و رسوم جذاب آن ها سبب شده آن ها یكی از معروف ترین عشایر ایران پس از عشایر قشقایی باشند كه گردشگران تمایل زیادی به بازدید از شیوه زیست و آشنایی با آداب و رسوم آن ها دارند.
● ایلات و عشایر حوزه مركزی
حوزه مركزی ایران شامل استان های زنجان, همدان, سمنان, مركزی , تهران و بخشی از مازندران می شود كه ویژگی عمده آن ها نزدیكی به پایتخت است. این ویژگی سبب شده كه كوچ نشینان این مناطق دارای خصوصیات اجتماعی, اقتصادی و روانشناختی متمایزی نسبت به دیگر عشایر باشند. طوایف لر چگینی و غیاثوند, طایفه ترك شاهسون بغدادی و بقایایی از طایفه كلهر در استان زنجان سكونت دارند. بقایایی از طوایف مختلف مانند كل كوهی و میش مستی و ... نیز دراستان مركزی در میان ساوه و استان زنجان زندگی می كنند.
در استان همدان نیز طوایف تركاشوند, یارم طاقلو, جیمر و شاهسون زندگی می كنند. در دامنه های جنوبی البرز و در شمال استان سمنان و شمال و شمال غرب استان تهران طوایف نیمه كوچ نشین با تنوع فراوان نژادی و قومی زندگی می كنند.
به طور كلی نوع مسكن میان ایلات و عشایر را می توان به دو دسته خانه و سیاه چادرتقسیم كرد:
خانه مساكنی است كه مصالح آن از چوب یا مواد بنایی مانند خشت و گل، آجر و سنگ و غیره است و بیش تر در نقاط قشلاق هر ایل یا دهكده هایی كه از سوی ایلات مسكون برای تمام ایام سال بنا شده یافت می شود و جنبهٔ دایمی دارند. چادر نیز درمیان بیش تر چادر نشینان عمومیت دارد و با وضعیت زندگی آن ها مناسب است. چادرها را می توان درمدت كوتاهی از روی زمین برچید و بر پشت چارپایان برای بردن به ناحیه ای دیگر حمل كرد. طرح چادرها معمولا یا دایره شكل و یا مسطیلی است.
هر یك از ایلات و عشایر یاد شده دسته ها و رده بندی های ایلی خاص آن منطقه كه به تفصیل در مناطق مورد نظر آورده خواهد شد را رعایت می كنند و آداب و رسوم و شیوه های زندگی هر یك از این اقوام با یك دیگر تفاوت های اساسی دارند كه همه این تفاوت ها و گونه گونی ها سبب شده كه ایلات و عشایر به عنوان جاذبه های دیدنی عصر تكنولوژی به شمار آیند.
اقتصاد کوچ نشینان ایران
اصولا اقتصاد کوچ نشینان بر اساس پرورش دام استوار است اما با این حال بیشتر آنها چه در گذشته و حال، کم و بیش به امور کشاورزی نیز پرداخته اند. بطور کلی واحد تولید در بین کوچ نشینان خانوار است که يك واحد مصرف نیز هست. به دیگر سخن هر خانوار مصرف کننده قسمتی از تولیدات خود می باشد. در واقع یکی از خصوصیات بارز اقتصاد کوچ نشینان همین مسئله مصرف گرائی و عدم توجه به سودجوئی است. اکثر کوچ نشینان به دنبال ثروت اندوزی نیستند و به يك زندگی ساده قانعند. بدون شك از قرن نوزدهم میلادی به اینطرف مخصوصا در نیم قرن گذشته - اقتصاد کوچ نشینان تحت تأثیر نظام سرمایه داری استعمارگران و بازارهای بین المللی قرار گرفته و در نتیجه عشایر و ایلات مجبورند قسمت بیشتری از تولیدات خود را در بازارها بفروش برسانند و در ازاء آن کالاهائی را که خود تولید نمی کنند خریداری کنند. برای مثال در گذشته گوشت تعداد زیادی از بره ها و بزغاله های نر مستقیما به مصرف کوچ نشینان می رسید ولی امروزه همین کوچ نشینان بعلت افزایش مخارج زندگی، ناچارند گوشت کمتری مصرف کرده با فروش دام های خود در شهرها ، کمبود هزینه زندگی خود را تأمین کنند. مصاحبه با پیر مردان کوچ نشین حاکی از آنست که در گذشته ای نه چندان دور کوچ نشینان دسترسی به بسیاری از کالاهای امروزی را نداشتند و به همین سبب احتیاج چندانی به پول جهت خرید این کالاها نبود. در نتیجه بیشترین قسمت از تولیدات دامی به مصرف خود آنها می رسید.
اقتصاد کوچ نشینان روی هم رفته از چهار عامل تشكيل شده است که عبارتند از : ۱) چادر با سایر وسایل زندگی ۲) دام ۳) مرتع ۴) نیروی انسانی.
.............
کوچ نشینی در ایران - دکتر سکندر امان اللهی بهاروند
مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران